Qarabağ abidələri
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi ən qədim insan məskənlərindən biri olan 2 milyon illik Azıx mağarasında insanların məskunlaşdığı ərazidir. Qarabağ ərazisi Quruçay mədəniyyətinin banilərinin Paleolit dövrünün Tunc və Dəmir dövrlərində mövcud olmuş Kür-Araz və Xocalı-Gədəbəy əvəzedici mədəniyyətlərinin davamçılarının iqamətgahıdır.
Qarabağın dağlıq və düzənliklərində aşkar edilmiş qədim daş abidələr – Xocalıda dolmenlər, Xankəndidəki xromlexlər, o cümlədən Qarabağın müxtəlif yerlərində aşkar edilmiş qədim dövrlərə aid daş qutu qəbirlər o dövrün ideologiyasını, mənəvi təfəkkürünü əks etdirən maddi mədəniyyət əlamətləridir.
Bütün Azərbaycan ərazisində Manna, Atropatena, Skit dövlətləri arasında eramızdan əvvəl IV-III əsrlərin qovşağında Azərbaycan Respublikası ərazisində Qafqaz Albaniyası meydana gəldi. I əsrdə Albaniyanı alban Arşakilər ailəsi idarə edirdi. Albaniyanın cənub sərhədi Araz çayı boyunca idi (Albaniya tarixi, Moisey Kalankatuqlu (tərcümə: Ziya Bünyadov), Elm , Bakı-1993, 235 s. kitab1, s.4; Tarix Ermənistan (tərcümə edən N. Qmina) Elm, Moskva 1983 , Sakaseç, 2-ci kitab) arsak, Paytakaran, Sisakan Qarabağın tarixi torpaqları idi. (Albaniya tarixi, Moisey Kalankatuglu (tərcümə edən: Ziya Bünyadov), Elm , Bakı 1993 235 s. kitab 4, s. 50; Azərbaycan tarixi, II cild, Elm, Bakı, 1998, s. 15-21)
Beyləqan, Ağcabədi, Bərdə, Yevlax, Tərtər və Qarabağın dağlıq ərazilərində eramızdan əvvəl VI-III əsrlərə aid türk xalqlarının çoxlu sayda skif kurqanları aşkar edilmişdir.
Qədim mənbələrdə Qarabağın qədim ərazilərində – Uti, Arsak və Paytakaranda köhnə şəhərlərin mövcudluğu haqqında maraqlı məlumatlar vardır. Bərdə, Govurqala (Ağdam), Qaraköpək təpəsində (Füzuli), Ergi qəsəbəsində (Ağcabədi) və s. ərazilərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar yuxarıda qeyd olunanları təsdiq edir. Qarabağ bölgəsində arxeoloji abidələrlə yanaşı, bir sıra xristian abidələri də tədqiq edilmişdir. Bu abidələrə Qarabağın Bərdə, Ağcabədi, Ağdam, Füzuli, Ağdərə ərazilərində, eləcə də Laçın və Kəlbəcərdə rast gəlinmişdir. Bu abidələrdən ən məşhurları Gəncəsər (Ganzasar), Amaras, Elysian və Xotavəng məbədləridir. Qeyd edək ki, alban xristian abidələri Azərbaycanın digər ərazilərində də (Qəbələ, Naxçıvan, Mingəçevir, Qazax, Tovuz, Şamaxı) mövcuddur.
Yeri gəlmişkən, XIX əsrə qədər Dağlıq Qarabağda etnik kütlə yox idi. XIX əsrdən başlayaraq bir çox erməni ailələri burada yaşayan avtoxton albanlardan istifadə edərək Qarabağa köçürüldü.
1978-ci ildə Qarabağın Ağdərənin (Mardakert) Marağa kəndində ermənilər tərəfindən ilk 200 erməni ailəsinin (İranın Marağa şəhərindən) Qarabağa köçürülməsi şərəfinə ucaldılmış abidə də bunu sübut edir.
Müxtəlif dinlərin mövcudluğu insan cəmiyyətinin sosial həyatına böyük təsir göstərmişdir. Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi Qarabağda da İslam və Xristianlığın mövcudluğu və onların bir-birini əvəz etməsi tikinti mədəniyyətində özünü göstərdi. Qarabağ ərazisində (Dağlıq Qarabağda Amaras, Ağdamda Govurqala, Kəlbəcərdə Xotavəng, Laçında Ağoğlan) və Albaniyanın digər yerlərində (Qax rayonunun Qum kəndi, Qəbələ rayonunun Böyük Əmidli kəndi, Mingəçevir) xeyli sayda alban xristian abidələri tikilmişdir.
Albaniyada Şərqi Xristianlığa məxsus bütün memarlıq növləri mövcud idi. Alban xaç daşları yerli xüsusiyyətləri ilə, alban yazı daşlarında xristianlığa qədər olan kainatın inanc və qüvvələrinin əks olunması ilə dini sənət qanunlarına tabe olan özünəməxsus qrup təşkil edir. Alban xaçında xristianlığa qədər inancların və kainat idrakının göstəricilərini cəmləyən işarələr var. Onun bütün kompozisiyaları günəşin, işığın və bərəkətin simvolu olan səmanın yerlə əlaqəsi kimi əks olunur.
İslamın qəbulu Albaniyada (Azərbaycanda) yeni mərhələnin başlanğıcı idi. İslam dövründə Azərbaycanın bir hissəsi olan Qarabağda çoxlu məscid və minarələr tikilmişdir. Bununla yanaşı, burada xristian kilsələri və digər dini məbədlər qorunurdu.
Həmin dövrdə Qarabağın mənəvi mədəniyyətində çiçəklənmə dövrü başlandı. Bu diyarda “Qarabağlı”, “Bərday” ləqəbli onlarla görkəmli mütəfəkkir yetişmiş, onların adları, şəxsiyyətləri, ədəbi fəaliyyətləri haqqında məlumatlar tarixin bir hissəsinə çevrilmişdir.
XI-XII əsrlərdə memarlığın əsas istiqamətlərini əks etdirən Şirvan-Abşeron, Naxçıvan-Marağa məktəblərinin geniş yayıldığı dövrdə Arran (Qarabağ) memarlıq məktəbi orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin sonrakı tərəqqisini müəyyən edir. Bu dövrdə memarlıq və şəhərsalma, dekorativ tətbiqi sənət inkişaf etməyə başladı, epiqrafik abidələrin sayı artdı. Əsasən İslam dövrünə aid 2000-dən çox müxtəlif tarix və mədəniyyət abidəsi qeydə alınıb. Onların arasında evlər, ictimai binalar, eləcə də dini tikililər, ziyarət yerləri var.
İslam dövründə Qarabağ şəhərləri – Ağdərə, Kəlbəcər, Xocavənd, Şuşa, Xankəndi, Tərtər, Füzuli, Cəbrayıl, Ağcabədi, Laçın, Qubadlı, Zəngilan yaranmışdır. Bu şəhərlərin quruluşundakı milli, əxlaqi və ideoloji düşüncə tərzi tikinti mədəniyyətində bədii şəkildə öz əksini tapmışdır. Evlərin və inzibati binaların interyerində yeni milli ideoloji xüsusiyyətlər özünü göstərir. Bu, bütün Azərbaycanda, eləcə də Qarabağda orta əsrlərdə tikilmiş memarlıq şedevrləri ilə sübut edilmişdir.
Qarabağ ərazisində bir sıra müxtəlif səpkili mədəniyyət abidələri qeydə alınmışdır ki, onların da əksəriyyətini epiqrafik abidələr təşkil edir. Xeyli sayda bina, türbə, epiqrafik və s. Şuşa, Ağdam, Bərdə, Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl, Laçın, Kəlbəcər rayonlarının ərazilərində abidələr qeydə alınmış və tədqiq edilmişdir.
Füzulidə Şeyx Yaqub türbəsi (XII əsr), Qoç Əhmədli Cümə məscidi, Hacı Ələsgər məscidi, Aşağı Veysəlli kəndində Mir Əli türbəsi (XIV əsr) və Əhmədallar kəndindəki türbələr (XIV əsr), Şeyx İbrahim türbəsi (XVII, əsr) J Əhmədal Türbəsi. 1307) Horadiz kəndində Cümə məscidi, Dağlıq Qarabağ ərazisində Əsgəran qalası, Cəbrayıl rayonunda Qız qalası, Cəbrayılın Şıxlar kəndində türbə (1308) və digər türbələr, Ağdamın Xaçın Dərbənd kəndi yaxınlığında 12 künclü türbə, Abxada 1-ci bina, Cümədəm 1-ci binası. Ağdamın Gülablı kəndi (XX əsrin əvvəli), Ağdamın Şahbulaq məscidi, Bərdədə 12 tağlı körpü Tərtər çayı (XIV əsr), “Bərdə”, “Axsadan baba” türbələri (XIV əsr), Bərdədə Kərbəlayi Səfxan “İmamzadə” məscidi kompleksi (XIV əsr), Kərbəlayi Səfxan “Mirbəbazə” (186) tərəfindən tikilmişdir. Şuşa, Natəvan evi, Maşadi Məscidi, Maşadi Şükür Mirsiyab oğlu Maşadi Şükür Mirsiyab oğlu, Cülfəmər Məscidi, Hacı Yusifli məscidi, Yuxarı Goveragha məscidində, Goveragha məscidi (XIX əsr), xan evi (ev), Laçındakı Qarasaqqal türbəsi, Soltan baba türbəsi, Şeyx Əhməd türbəsi, Sarı Aşıq türbəsi (XV əsr), Cicimli kəndində türbələr, Quşçu kəndində “Uşaq qalası”, “Böyük bulaq” abidəsi (XV əsr), Həmzə Sultan sarayı (176) mədəniyyətimiz üçün dəyərli materialdır.
XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağda Bayat, Şahbulaq (Tərnəkut), Pənahabad (Şuşa) qalaları birlikdə bazarlar, karvansaraylar, məscidlər, hamamlar və s. tikilmişdir. Ağdamda Pənah xana və ailəsinə məxsus imarətlər, kümbələr tikilmişdir.
Qarabağ xanlığı dövründə bəzi qalalar (Bayat, Şahbulaq, Pənahabad (Şuşa)) tikilmiş, şəhər və kənd tipli yaşayış məntəqələri yaranmışdır. Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşada ictimai binaların və evlərin interyerlərində gözəl və tipik divar rəsmləri nümunələri yaradılmışdır.
Bu abidələrin əksəriyyəti Azərbaycanda əsas memorial bina tipini təşkil edir. Hazırda işğal altında olduqları üçün onlar haqqında məlumat yoxdur.
Orta əsrlərdən bəri məşhur olan Qarabağ xalçaları indiyə qədər öz nüfuzunu qoruyub saxlamışdır. Qarabağ xalçaları qrupunun xalçaları öz adları və dekorativ naxışları ilə seçilir. Qarabağ xalçaları Bərdə, Ağcabədi xalçaları ilə birinci qrupa, Şuşa xalçaları ilə ikinci qrupa, Cəbrayıl xalçaları ilə üçüncü qrupa bölünür.
Qarabağ xalça sənətində qədim ənənələr intensiv şəkildə davam etdirilmişdir. Qarabağ xalça sənəti XVII əsrin ikinci yarısından Şuşada mərkəzləşmiş, sonralar geniş miqyasda inkişaf etmişdir.
Bütün müsəlman ölkələrinin şərqində olduğu kimi, Azərbaycanda da, Qarabağda da son orta əsrlərdə mədəniyyət, elm və ədəbiyyat böyük tərəqqi dövrünü keçmişdir. Sonrakı dövrlərdə də Qarabağ mədəniyyət mərkəzi rolunu itirməmişdir.
Beləliklə, tədqiqatlar Qarabağ maddi mədəniyyət irsinin Azərbaycan maddi mədəniyyətinin tərkib hissəsi olduğunu açıq şəkildə göstərir və onun haqqında səslənən əks fikirlərin əsassız olduğunu sübut etməyə əsas verir. Bu gün Qarabağ abidələrinin taleyinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistanın dağıdıcı fəaliyyəti, müharibə və münaqişələri onları təhlükə altında qoyub.
Müharibə ərəfəsində bu abidələri qorumaq imkanı yox idi. Muzey eksponatlarının və kitabxanaların köçürülməsinə imkan verilmədi. Davam edən vandalizm Azərbaycanın əsrlər boyu qoruduğu tarixi abidələrin əksəriyyətini dağıdıb. XX əsrin ən böyük faciəsinə səbəb olan Xocalı faciəsinə səbəb olan erməni və rus hərbi birləşmələri tərəfindən Xocalı əhalisi soyqırımına məruz qalmışdır. Ulu əcdadlarımızın tarixi yaddaş rəmzi olan məşhur Xocalı qəbiristanlığını hərbi texnika ilə dağıdıblar. Mənfur düşmənlərin bu vandalizmi son həddə çatdı. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin qədim beşiyi olan Xocalı kurqanları tamamilə dağıdılıb. Şuşada Azərbaycan mütəfəkkirlərinin abidələri top güllələrindən atəşə tutulub. Şuşada muzeylər dağıdılıb.
Dünyanın ulu əcdadlarının beşiyi olan Azıx mağarası ermənilərin silah-sursat anbarına çevrildi. İslam abidələri tamamilə dağıdılıb. Alban xristian abidələri tamamilə təhrif edilmişdir. Yelisey məbədi, Həsənriz məbədi və digər abidələr üzərində alban yazıları silinib. Bu abidələrin albanlara məxsus əşyaları dağıdılmışdır. Alban hökmdarı III Vaçaqanın Yelisey məbədində qorunan qəbri və üzərindəki yazılar tamamilə dağıdılıb.
Qasım Hacıyev
Tarix elmləri doktoru
