Xocalı

Xocalı – Arxa plan

Sovet hakimiyyəti dövründə Ermənistan, Moskvanın köməyi ilə, strateji və sistematik şəkildə Azərbaycanın ərazilərini genişləndirərək minlərlə azərbaycanlını qovmuşdur. 1920-ci ildə Sovet İttifaqı saxta şəkildə Basarkeçər və Vedibasar bölgələrini, eləcə də Zəngəzurun bir hissəsini Ermənistana aid elan etdi. 1923-cü ildə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinə “muxtar status” verildi. 20 fevral 1988-ci ildə Qarabağ Muxtar Vilayətinin Xalq Deputatları Soveti Ermənistanın dəstəyi ilə Qarabağın Azərbaycandan Ermənistana verilməsi üçün Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali Sovetlərinə müraciət etdi. Bir çoxları bunu münaqişənin ilk addımı kimi qəbul edirlər. Azərbaycan SSR-in qanunverici orqanı bunu konstitusiyaya zidd olduğu üçün rədd etdi. Lakin ermənilər iddialarını davam etdirdilər. 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından və bölgədə artan qeyri-sabitlikdən sonra Qarabağ-da silahlı münaqişə başladı.

Xocalı qətliamı

Xocalı Qarabağın ikinci ən böyük şəhəri idi və ümumi sahəsi 7,5 km² idi. Burada bölgənin yeganə hava limanı yerləşirdi. Ermənistanın ərazi iddiasından əvvəl Xocalının əhalisi 23,757 nəfər idi, lakin faciəli fevral günü ərəfəsində bu rəqəm 2,500 nəfərə düşmüşdü. 1992-ci ilin fevralında Xocalının vəziyyəti olduqca ağır idi – rabitə, elektrik, neft və su yox idi, bütün ərzaq ehtiyatları, yerli kartof istisna olmaqla, 21 fevralda tükənmişdi. Bu ağır şəraitdən qaçmaq asan deyildi. Xocalını əhatə edən yollar erməni silahlı qüvvələri və hələ də Qarabağda qalan keçmiş SSRİ qoşunları tərəfindən bağlanmışdı. Helikopterlər şəhərə yeganə çıxış yolu idi, lakin onlar erməni qüvvələrinin atəşi ilə qarşılaşırdı. Əhalinin yeganə çıxış yolu piyada qaçmaq idi, lakin bu da təhlükəli və çətin bir yol idi. Xocalı sakinləri 26 fevral 1992-ci ildə ən zəif vəziyyətdə idilər.

25 fevral axşamı erməni silahlı qüvvələri ərazini tam nəzarətə almaq üçün hücuma keçdi. Xocalı sakinlərinə şəhəri tərk edəcəkləri təqdirdə təhlükəsiz keçid veriləcəyi deyildi, lakin bu, dəhşətli bir aldatma idi. Xocalının bütün əhalisi şəhəri tərk etməyə çalışarkən, erməni silahlı qüvvələri və 366-cı motoatıcı alayın əsgərləri onları sərhəddə qarşıladı. Qaçan sakinlərə güclü atəş açıldı. Silahsız və qorxu içində olan əhali, əsasən qadınlar və uşaqlar, amansızcasına qətlə yetirildi.

Bu qətliam zamanı 613 günahsız azərbaycanlı, o cümlədən 106 qadın, 63 uşaq və 70 yaşlı insan öldürüldü. 487 nəfər, o cümlədən 76 uşaq ağır yaralandı və 56 nəfər “xüsusi amansızlıq”la öldürüldü. Mülki şəxslər yaxın məsafədən güllələndi, diri-diri yandırıldı, başları kəsildi və gözləri çıxarıldı. Hamilə bir qadın süngü ilə qarın nahiyəsindən deşildi. Atəşdən qaçıb sağ qalanlar dağlarla piyada keçməyə məcbur oldu və bir çoxu soyuqdan öldü. Daha 1275 nəfər girov götürüldü.

Xocalı sakinləri qətlə yetirildikdən, əsir alındıqdan və ya şəhəri tərk etdikdən sonra erməni əsgərləri qətliamın miqyasını gizlətmək üçün əraziyə tam nəzarəti ələ keçirdi. Azərbaycan helikopterləri cəsədləri götürməyə cəhd etsə də, daim atəşə tutulurdu. Ölənlərin əksəriyyəti yük maşınları ilə daşınırdı, lakin 150 qurbanın taleyi hələ də naməlumdur. Ermənistanın Xocalıda törətdiyi qətliam beynəlxalq hüquqa zidd idi və 10 dekabr 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 2, 3, 5, 9 və 17-ci maddələrini pozurdu.

Ermənistanın versiyası

Qətliamla bağlı xəbərlər yayıldıqca Ermənistan hökuməti müdafiə mövqeyi tutaraq hadisələri saxtalaşdırmağa başladı. Ermənistan bu faciənin sadəcə adi bir hərbi əməliyyat olduğunu və mülki əhalinin ölümünə Azərbaycan əsgərlərinin müqavimət göstərməsi səbəb olduğunu iddia etdi. Lakin faktlar göstərirdi ki, qurbanların əksəriyyəti qadınlar və uşaqlar idi. Ermənistan həmçinin iddia etdi ki, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi 100 azərbaycanlı və erməni mülki şəxsi öldürərək onların cəsədlərini müəyyən düzülüşdə yerləşdirib günahı ermənilərin üzərinə atıb. Digər bir erməni iddiasına görə isə media görüntüləri saxtalaşdırılmışdı.

Medianın reaksiyası

Time jurnalı Ermənistanın iddialarına cavab olaraq yazırdı: “Hücum edən ermənilərin, heç bir günahsız insanın qəsdən öldürülmədiyini iddia etməsi inandırıcı deyil.” Human Rights Watch Ermənistanın açıqlamalarını “inandırıcı deyil” kimi qiymətləndirdi və Moskva mərkəzli Memorial insan haqları təşkilatı bildirdi ki: “Xocalıda mülki əhalinin kütləvi şəkildə öldürülməsi heç bir halda əsaslandırıla bilməz və erməni silahlılarının hərəkətləri bir sıra beynəlxalq insan hüquqları konvensiyalarını kobud şəkildə pozur.”

Beynəlxalq ictimaiyyətin sönük reaksiyası

Qətliamdan sonra Qərb mediası bir müddət Xocalıya diqqət ayırsa da, tezliklə diqqətini Balkanlar və Ruanda kimi digər münaqişə zonalarına yönəltdi. Nəticədə dünya əhalisinin böyük bir hissəsi Xocalı faciəsindən və davam edən Ermənistan–Azərbaycan Qarabağ münaqişəsindən xəbərsiz qaldı.

Qərb siyasətçiləri və dünya liderləri bu dəhşətli hadisəni qınamaqda gecikdilər və bu qətliamın təşkilatçısı, keçmiş müdafiə naziri Serj Sarkisyan sonradan Ermənistanın prezidenti oldu. O, Tomas de Vaalın “Qara Bağ” kitabında belə sitat gətirilir: “Xocalıdan əvvəl azərbaycanlılar düşünürdülər ki… ermənilər mülki əhaliyə əl qaldıra bilməzlər. Biz bunu sındıra bildik.”

Qərb hökumətləri və media orqanları erməni lobbisinin təsiri altında Xocalıya göz yummuş ola bilər, lakin bu, 26 fevral 1992-ci ildə baş verən dəhşətli hadisələri və Ermənistanın beynəlxalq hüququn pozulmasını heç bir halda haqq qazandıra bilməz.

Tikanlı məftil