Azərbaycanın Tarixi

Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən tapıntılar, eləcə də ekspedisiyalar zamanı toplanan etnoqrafik materiallar Azərbaycanda adət-ənənələrin, maddi və mənəvi mədəniyyətin, qədim idarəetmə formalarının və ailə münasibətlərinin öyrənilməsinə imkan yaratmışdır.

Bu günə qədər aşkar edilmiş ən qədim arxeoloji və paleontoloji materiallar göstərir ki, Azərbaycanın ərazisində ibtidai insanlar 1,7-1,8 milyon il əvvəl yaşamışdır.

Azərbaycanın ərazisi arxeoloji abidələrlə son dərəcə zəngindir və bu, ibtidai insanların ən qədim yaşayış məskənlərinin bu regionda mövcud olduğunu sübut edir.

Arxeoloji tapıntılar Azıx, Tağlar, Damcılı, Daşsalahlı və Qazma (Naxçıvan) mağaralarında, eləcə də digər abidələrdə aşkar edilmişdir. Bunların içində ən mühüm tapıntılardan biri 300-400 min il əvvəl – Aşel dövründə yaşamış Azıx adamına (Azıxantrop) aid alt çənə sümüyüdür. Bu tapıntı Azərbaycanın ibtidai insanın formalaşma bölgəsinə daxil olduğunu sübut edir.

Bu nadir tapıntıya görə, Azərbaycan ərazisi “Avropanın qədim sakinləri” xəritəsinə daxil edilmişdir.

Azərbaycan xalqı eyni zamanda ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik xalqlardan biridir. Azərbaycanın təxminən 5 min illik dövlətçilik tarixi vardır. Azərbaycanın ərazisində ilk dövlət qurumları və ya etnosiyasi birliklər eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu, III minilliyin əvvəllərində Urmiya hövzəsində yaranmışdır. Burada meydana gələn qədim Azərbaycan dövlətləri bütöv regionun hərbi-siyasi tarixində mühüm rol oynamışdır. Məhz bu dövrdə Azərbaycan, dünya tarixində dərin iz qoymuş, Dəclə və Fərat vadilərində yerləşən Şumer, Akkad və Assuriya dövlətləri, eləcə də Kiçik Asiyadakı Het dövləti ilə sıx əlaqədə olmuşdur.

E.ə. I minillik – eramızın I minilliyi ərzində Azərbaycanın torpaqlarında Manna, İskit dövləti, Atropatena və Albaniya kimi qüdrətli dövlətlər mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər idarəetmə mədəniyyətinin inkişafında, ölkənin mədəni-iqtisadi tarixində və vahid xalqın formalaşması prosesində mühüm rol oynamışdır.

Eramızın əvvəllərində Azərbaycan tarixinin ən çətin dövrlərindən birinə daxil olmuşdur: III əsrdə Azərbaycan İranın Sasanilər imperiyası, VII əsrdə isə Ərəb Xilafəti tərəfindən işğal edilmişdir. İşğalçılar ölkəyə çoxlu sayda İran və Ərəb mənşəli əhali köçürmüşdür.

Eramızın ilk əsrlərində ölkə əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən, hərbi-siyasi baxımdan daha təşkilatlanmış və güclü olan türk etnik qrupları vahid xalqın formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Türk etnik qrupları arasında oğuz türkləri üstünlük təşkil edirdi.

Eramızın ilk əsrlərindən etibarən türk dili Azərbaycanda yaşayan müxtəlif xalqlar və etnik qruplar arasında əsas ünsiyyət vasitəsinə çevrilmişdir. Bundan əlavə, türk dili ölkənin şimalı və cənubu arasında əlaqələndirici rol oynamışdır. Həmin dövrdə vahid dini dünyagörüşü – Azərbaycanın bütün ərazisini əhatə edən təkallahlı din hələ formalaşmamışdı. Türklərin baş tanrısı Tanrıya ibadət digər dini inancları tamamilə sıxışdıra bilməmişdi. Zərdüştilik, atəşpərəstlik, Günəşə, Aya, Göyə, Yerə, ulduzlara və s. inam hələ də mövcud idi. Ölkənin şimalında, xüsusilə Albaniyanın qərb bölgələrində xristianlıq yayılmışdı. Lakin müstəqil Albaniya Kilsəsi erməni və gürcü kilsələri ilə sərt rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərirdi.

VII əsrdə İslam dininin qəbul edilməsi ilə Azərbaycanın tarixi taleyində əsaslı dəyişiklik baş vermişdir.

İslam dini vahid xalqın və onun dilinin formalaşmasına güclü təkan vermiş, bu prosesin sürətlənməsində mühüm rol oynamışdır. Türk və qeyri-türk etnik qruplar arasında vahid dinin meydana gəlməsi, Azərbaycan ərazisində ümumi adət-ənənələrin formalaşmasına, ailə əlaqələrinin genişlənməsinə və daha sıx qarşılıqlı təsirə səbəb olmuşdur. İslam dini bütün müsəlmanlaşan türk və qeyri-türk etnik qrupları Bizans imperiyasına, onun himayəsində olan erməni və gürcü feodallarına qarşı vahid türk-islam bayrağı altında birləşdirmişdir.

IX əsrin ortalarından etibarən Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən dirçəlmişdir. Azərbaycanda yeni siyasi canlanma başlamışdır: İslamın yayıldığı Azərbaycan torpaqlarında Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər və Şəddadilər dövlətləri meydana gəlmişdir.

Müstəqil dövlətlərin yaranması ilə siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın bütün sahələrində canlanma baş vermişdir. Azərbaycanın tarixində bir intibah dövrü başlamışdır.

Bu dövrdə Akkoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvilər, Əfşarlar və Qacarlar kimi Azərbaycan sülalələrinin idarə etdiyi böyük imperiyalar mövcud olmuşdur. Uzun Həsənin (1468-1478) hakimiyyəti dövründə Akkoyunlu imperiyası Yaxın və Orta Şərqin ən güclü hərbi-siyasi qüvvəsinə çevrilmişdir. Uzun Həsən güclü, mərkəzləşmiş bir dövlət qurmaq siyasəti yürütmüş və bu məqsədlə “Qanunnamə”ni nəşr etdirmişdir. O, həmçinin Quranın Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsinə göstəriş vermiş və “Kitabi-Diyarbəkiriyyə” Oğuz salnaməsini yazmağı Əbu Bəkr əl-Təhraniyə həvalə etmişdir.

XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövlətçiliyi tarixi inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoydu.
Uzun Həsənin nəvəsi, görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl Xətai (1501-1524) babasının başladığı işi davam etdirdi və Azərbaycanın şimal və cənub torpaqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə nail oldu. Bunun nəticəsində paytaxtı Təbriz olan vahid mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövləti – Səfəvilər dövləti yarandı.

Səfəvilər hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyəti daha da yüksəldi. Azərbaycan dili fars dili ilə yanaşı, nəhəng imperiyanın dövlət dili oldu. Şah İsmayıl, Şah Təhmasib, Şah Abbas və digər Səfəvi hökmdarlarının həyata keçirdiyi uğurlu islahatlar, daxili və xarici siyasət nəticəsində Səfəvilər dövləti Yaxın və Orta Şərqin ən güclü imperiyalarından birinə çevrildi.

Səfəvi dövlətinin süqutundan sonra hakimiyyətə gələn görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Nadir Şah Əfşar (1736-1747) keçmiş Səfəvi imperiyasının sərhədlərini daha da genişləndirdi. Əfşar-Türk tayfasından olan bu böyük hökmdar 1739-cu ildə Şimali Hindistanı, o cümlədən Dehlini ələ keçirdi.

Lakin Nadir Şahın ölümündən sonra onun idarə etdiyi geniş imperiya dağıldı. XVIII əsrin ikinci yarısında isə Azərbaycan xırda dövlətlərə – xanlıqlara və sultanlıqlara parçalandı.

XVIII əsrin sonlarında Azərbaycan mənşəli türk Qacar sülaləsi (1796-1925) İranda hakimiyyətə gəldi.
Qacarlar, əcdadları olan Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər və nəhayət, Nadir Şah dövründə mövcud olmuş bütün əraziləri, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarını mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirmək siyasəti yürütməyə başladılar.

Beləliklə, Qacarlarla həmin əraziləri ələ keçirməyə çalışan Rusiya imperiyası arasında uzunmüddətli müharibələr dövrü başladı. Azərbaycan iki böyük dövlətin qanlı müharibələrinin meydanına çevrildi.

Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən, Azərbaycan iki imperiya arasında bölündü:

Şimali Azərbaycan Rusiyaya,
Cənubi Azərbaycan isə İrana birləşdirildi.
Bundan sonra Azərbaycan tarixində yeni anlayışlar meydana çıxdı: “Şimali (və ya Rusiya) Azərbaycan” və “Cənubi (və ya İran) Azərbaycan”.

Rusiya, Cənubi Qafqazda özünə dayaq və xristian qalası yaratmaq üçün işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarına, xüsusilə Qarabağın dağlıq bölgələrinə, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərinə kütləvi şəkildə erməni əhalisini köçürməyə başladı. General Paskeviç, ermənilərin məhz haraya yerləşdirilməsi ilə bağlı xüsusi göstərişlər verdi.

1828-ci ilin martında Azərbaycan xanlıqları olan İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi və yerində ermənilərin məskunlaşdırılması üçün “Erməni vilayəti” yaradıldı. Bununla da Azərbaycanın torpaqlarında gələcək erməni dövlətinin təməli qoyuldu.

Bundan əlavə, 1836-cı ildə çar Rusiyası müstəqil Alban kilsəsini ləğv edərək onu Qriqorian kilsəsinə tabe etdirdi.
Bu, qədim Azərbaycan xristian-alban əhalisinin qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. Nəticədə, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeni ərazi iddialarının əsası qoyuldu.

Bununla kifayətlənməyən çar Rusiyası daha hiyləgər siyasətə əl atdı: silahlandırdığı erməniləri türkdilli müsəlman əhaliyə qarşı qaldırdı və azərbaycanlıların kütləvi qırğınına səbəb oldu. Beləliklə, Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların və ümumiyyətlə, türkdilli müsəlman əhalinin soyqırımı dövrü başladı.

Şimali Azərbaycandakı azadlıq mübarizəsi misli görünməmiş faciələrlə nəticələndi.
1918-ci ilin martında Bakıda və ətrafında hakimiyyəti ələ keçirən daşnak-bolşevik hökuməti S.Şaumyanın rəhbərliyi altında azərbaycanlılara qarşı dəhşətli soyqırımı törətdi.

Qardaş Türkiyə Azərbaycana yardım əlini uzatdı.
Azadlıq hərəkatı qələbə qazandı. 28 may 1918-ci ildə Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk demokratik respublika – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildi.

1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk prezidenti Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın milli dövlətçiliyinin bərqərar olmasında tarixi rol oynadı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Azərbaycan xalqı tarixində ilk parlamentli respublika olmaqla yanaşı, bütövlükdə Şərqdə, o cümlədən türk-islam dünyasında demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi oldu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə parlamentin tarixi iki mərhələyə bölünür:

Birinci mərhələ 27 may – 19 noyabr 1918-ci il dövrünü əhatə edir.
Bu altı ay ərzində Azərbaycan Milli Şurası adı altında fəaliyyət göstərən, 44 türk-müsəlman nümayəndəsindən ibarət parlament mühüm tarixi qərarlar qəbul etdi.

28 may 1918-ci ildə Azərbaycan parlamenti ölkənin müstəqilliyini elan etdi,
Hökuməti öz üzərinə götürdü və
Tarixi İstiqlal Bəyannaməsini qəbul etdi.
İkinci mərhələ (Bakı dövrü) 7 dekabr 1918 – 27 aprel 1920 tarixlərini əhatə edir və cəmi 17 ay davam etdi.

Here is the Azerbaijani translation with all HTML code preserved exactly as it is:

—

Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması haqqında qanun, 1 sentyabr 1919-cu ildə parlament tərəfindən qəbul edilmişdir, xüsusi qeyd olunmalıdır. Milli universitetin açılması, Respublika rəhbərlərinin öz xalqına göstərdiyi ən mühüm tarixi xidmətlərdən biri idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti sonradan süqut etsə də, Bakı Dövlət Universiteti onun ideyalarını yaşatmaqda və müstəqilliyin bərpasında əvəzsiz rol oynadı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə 155 parlament iclası keçirilib. Bunlardan 10-u Azərbaycan Milli Şurasının fəaliyyəti dövründə (27 may – 19 noyabr 1918-ci il), 145-i isə Azərbaycan parlamentinin (7 dekabr 1918 – 27 aprel 1920-ci il) iclasları olub.

Parlamentdə 270-dən çox qanun layihəsi müzakirəyə çıxarılıb, onlardan təxminən 230-u qəbul edilib. Qanunlar ciddi və işgüzar müzakirələrdən sonra, yalnız üçüncü oxunuşda təsdiqlənirdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay mövcud olsa da, bu müddət ərzində sübut etdi ki, ən qəddar müstəmləkə və repressiya rejimləri belə, Azərbaycan xalqının azadlıq ideallarını və dövlət müstəqilliyi ənənələrini məhv edə bilməz.

Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. Şimali Azərbaycanda müstəqil dövlətçiliyə son qoyuldu. 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisində Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının (Azərbaycan SSR) yaradıldığı elan edildi.

Sovet işğalından dərhal sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə yaradılmış müstəqil dövlət idarəçiliyi sisteminin məhv edilməsi prosesi başladı.

Ölkə boyu “Qırmızı Terror” hökm sürməyə başladı. Bolşevik rejiminin möhkəmlənməsinə müqavimət göstərə biləcək hər kəs dərhal “xalq düşməni”, “əks-inqilabçı” və ya “diversant” adı altında “Qırmızı Terror”un qurbanına çevrildi.

Beləliklə, 1918-ci ilin mart soyqırımından sonra Azərbaycan xalqına qarşı yeni bir soyqırım başladı. Yeganə fərq bu idi ki, bu dəfə xalqın ən görkəmli nümayəndələri – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli şəxsiyyətləri, Milli Ordunun generalları və yüksək rütbəli zabitləri, qabaqcıl ziyalılar və məşhur alimlər məhv edildi. Bu dəfə Bolşevik-Daşnak rejimi əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə yalnız xalqın elitasını hədəf alaraq, onu başsız qoymağa çalışdı. Bu soyqırım Mart qırğınından daha qəddar və dəhşətli idi.

6 may 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in I Sovetlər Qurultayının çağırılması Şimali Azərbaycanın sovetləşdirilməsinin tamamlanması demək idi. 19 may tarixində isə Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası qəbul edildi.

Azərbaycan xalqı müstəqil hakimiyyətindən məhrum edildikdən sonra onun sərvətlərinin talan edilməsi başlandı. Torpağa xüsusi mülkiyyət ləğv edildi. Ölkənin bütün təbii sərvətləri milliləşdirildi, daha dəqiq desək, dövlət mülkiyyəti elan edildi. Neft sənayesinin idarə edilməsi üçün xüsusi olaraq Azərbaycan Neft Komitəsi yaradıldı və onun rəhbərliyi V.İ. Leninin göstərişi ilə A.P. Serebrovskiyə tapşırıldı. Beləliklə, V.İ. Lenin 17 mart 1920-ci ildə Qafqaz Cəbhəsinin Hərbi-İnqilabi Şurasına göndərdiyi teleqramda “Bakının ələ keçirilməsi bizim üçün çox, çox vacibdir” deməklə, Şimali Azərbaycanın işğalı üçün göstəriş vermişdi və öz məqsədinə çatdı. Bakı nefti Sovet Rusiyasının əlinə keçdi.

1930-cu illərdə bütün Azərbaycan ərazisində amansız repressiyalar həyata keçirildi. Yalnız 1937-ci ildə 29 min insan repressiyaya məruz qaldı. Bu dövrdə Azərbaycan Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Salman Mümtaz, Əli Nazmi, Tağı Şahbazi və digər nadir ziyalılarını itirdi. Xalqın intellektual potensialı və ləyaqətli nümayəndələri məhv edildi. Bu dəhşətli zərbədən sonra Azərbaycan xalqı onilliklər boyu özünə gələ bilmədi.

1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan (erməni SSR adlanan ərazidən) kütləvi deportasiyasının yeni mərhələsi başladı. Ermənilər Qərbi Azərbaycan torpaqlarında daha da möhkəmləndi və bu ərazilərdə say üstünlüyünü ələ keçirdi.

Azərbaycan xalqının yaradıcılıq dahisi sayəsində əldə edilən mühüm uğurlara baxmayaraq, 1960-cı illərdə iqtisadiyyatın bir çox sahələrində – həm sənayedə, həm də kənd təsərrüfatında – bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərə görə mənfi meyillər ortaya çıxmağa başladı.