Qarabağ: Qədim dövrlərdən xanlıqlar dövrünə qədər
Qarabağ yalnız Azərbaycanın deyil, həm də bütün dünyanın ən qədim regionlarından biridir. Ən qədim insan məskənləri bu regionun Azıx mağarasında tapılmışdır. Bu, Azərbaycanı Qarabağ, Aralıq dənizi hövzəsi və Şərqi Afrika ilə birlikdə bəşəriyyətin beşiyi olan ölkələrdən biri kimi sübut edir. Azıx mağarasının tədqiqatçısı, Azərbaycan alimi M.Hüseynov yazırdı: “Azıx mağarasında tapılan çay daşı alətlər Şərqi Afrikanın Orduvay mədəniyyəti ilə yaxındır. Eyni zamanda alətlər müxtəlif üsullarla hazırlanmışdır ki, bu da Azıx mağarasının aşağı qatlarında tapılan əmək alətlərindən ibarət Quruçay mədəniyyətini fərqləndirməyə imkan verir… Quruçay mədəniyyəti 1 milyon 200 min il əvvələ aid edilə bilər.”
1968-ci ildə Azıx mağarasının Aşel mədəniyyəti qatında Azıx adamının – Azıxantropun çənə sümüyü tapıldı. Azıxantropun 350-400 min il əvvəl yaşadığı güman edilir. Qarabağın mustye mədəniyyəti əsasən Tağlar mağarasında təmsil olunur. Qarabağın arxeoloji tədqiqatlarının davam etdirilməsi Daş dövrünün Mezolit və Neolit dövrlərinin yüksək inkişaf səviyyəsini də sübut edə bilər. Neolit dövründə (e.ə. 6-4-cü minilliklər), tunc və ilk dəmir dövründə (e.ə. 4-cü minilliyin sonu – 1-ci minilliyin əvvəllərində) Qarabağın həyatında böyük dəyişikliklər baş verdi. Tunc dövrünün sonu və dəmir dövrünün əvvəlləri (e.ə. 13-8-ci əsrlər) Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti adlanırdı. O dövrün Xocalı qəbiristanlığı arxeoloji abidəsində Assuriya hökmdarı Adad nirarə aid olan künc yazılı aqat muncuqlar tapılmışdır. Bu tapıntılar və bir sıra digərləri Yaxın Şərqlə iqtisadi və mədəni əlaqələrin mövcudluğunu təsdiq edir.
Etnosiyasi proseslər sənaye və mədəni proseslərlə yanaşı inkişaf edirdi. Azərbaycanın cənubunda güclü Manna dövləti meydana gəldi (e.ə. 9-6-cı əsrlər) və o, Assuriya və Urartu ilə mübarizədə müstəqilliyini qoruyub saxladı. Urartunun müdaxiləsi Şimali Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağın torpaqlarını əhatə etmirdi. O dövrdə Cənubi Qafqazda (Zaqafqaziyada) erməni etnosu mövcud deyildi. Görkəmli tədqiqatçılar, kollektiv monoqrafiyaların müəllifləri Zaqafqaziyanın siyasi tarixi ilə bağlı vahid mövqeyi ifadə edirdilər. Urartunun əsas hissəsi SSRİ hüdudlarından kənarda yerləşirdi. Qədim dövr və Orta əsrlərdə ermənilərin sıx məskunlaşdığı ərazilər də müasir Ermənistan SSR hüdudlarından kənarda idi. Vəziyyət Midiya dövləti dövründə (e.ə. 672-550) dəyişdi ki, bu da Urartunun zənginliyinə son qoydu. Midiya Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanı tabe etdi. Belə bir dövlət Axamenilər dövrünə (e.ə. 550-330) xas idi.
Makedoniyalı İsgəndərin Axamenilər dövlətini devirməsindən sonra siyasi proseslər yeni mərhələyə qədəm qoydu. Nəticədə qısa müddət hakimiyyətdə olan Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra onun imperiyası bir sıra dövlətlərə parçalandı və Azərbaycanın cənubunda Atropatena, şimalında isə Albaniya meydana gəldi. (Son zamanlarda Azərbaycan tarixçiləri Atropatena və Albaniya tədqiqatlarını yeni elmi əsərlərlə zənginləşdirdilər. Onlar erməni müəllifləri tərəfindən bu qədər təhrif edilən dövrün elmi faktlarının düzəldilməsinə böyük töhfə verdilər. Onları burada qeyd etməyi lazımsız hesab edirik). E.ə. 4-cü əsrdə Atropatena Azərbaycanın şimal torpaqlarına sahib idi və Qarabağın bir hissəsini təşkil edən torpaqlar da məhz bu dövlətə tabe idi.
Atropatena ilə eyni vaxtda yaranan Albaniya e.ə. 4-8-ci əsrlərdə mövcud olmuş və təxminən 1200 il Azərbaycan tarixində böyük rol oynamışdır. Albaniya Qarabağın bütün ərazisini əhatə edirdi və bu regionu əlinə keçirmək üçün hər şeyi etdi və az sayda istisna ilə məqsədinə çatdı. F.Məmmədovanın Albaniyanın ərazisinin və sərhədlərinin tarixi dinamikasını və onun daxil etdiyi regionları (Sakasena, Otena-Uti, Orxistena-Arsax, Araksena və s.) əks etdirən altı xəritəsi də bu faktı danılmaz şəkildə sübut edir.
Eynilə Qarabağ Azərbaycan Albaniya dövlətinə məxsus idi, orada yaşayan etnik icmalar – uti, sovdey, qarqar və digərləri də alban tayfaları idi.
Ermənilər Kiçik Asiyanın şərqindəki Erməni krallığını Böyük Ermənistan adlandırırdılar və məskunlaşdıqları torpaqları öz torpaqları kimi təqdim etməyə çalışırdılar. E.ə. 66-cı ildə Roma imperiyası tərəfindən Tiqranın məğlubiyyəti nəticəsində Böyük Ermənistan haqqında saxta əfsanə uğursuz oldu və ermənilər Roma imperiyasının vassallarına çevrildilər. Vəziyyət 4-cü əsrə qədər dəyişməz qaldı. Bu halda Albaniyanın tarixi torpaqlarının Ermənistanın doğma regionları kimi elan edilməsi elmi və tarixi baxımdan əsassız idi. Lakin ermənilərdən fərqli olaraq Albaniya dövləti müstəqil siyasətini davam etdirdi və tarixi Qarabağ vilayətini özünə daxil etdi. Bir sıra tədqiqatçılar yazırdı: “Mənbələrin və 1-4-cü əsrlərin reallıqlarının tədqiqi bizə inandırır ki, Albaniyanın cənub sərhədi Araz çayı boyunca uzanırdı.”
Şifahi xalq ədəbiyyatının bütün türk xalqları üçün əlamətdar abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı da Qarabağın Azərbaycana məxsus olduğunu və ölkədə müxtəlif türk tayfalarının yaşadığını sübut edir. Dədə Qorqud dastanı 6-7-ci əsrlərdə Qarabağ və Göyçə gölü hövzəsi də daxil olmaqla Azərbaycanın bütün regionlarında geniş yayılmışdır. Bu qiymətli milli dastanda qeyd edildiyi kimi, bəzi oğuz qəhrəmanları ona hörmətlərini bildirmək üçün onunla görüşürdülər. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin (1453-1478) əmri ilə yazılmış məşhur Oğuznamə (1470-ci ildə Əbu Bəkr Təbrizi tərəfindən yazılmış Kitabi-Diyarbəkir) sübut edir ki, Göyçə gölü otlaqları və Qarabağ qədim oğuz türklərinə məxsus idi, oğuz türklərinin əcdadı Oğuz Xaqan Göyçə gölü sahilində dəfn edilmişdir və Bayandur xaqan Qarabağda Göyçə gölü otlaqlarında yaşayıb və orada dəfn edilmişdir.
Ərəb Xilafəti dövründə Qarabağ. Arsaxda erməniləşmə və qriqorianlaşma
Ərəb Xilafətinin müdaxiləsi və Albaniyanın süqutu ilə Qarabağ tarixində dramatik dəyişikliklər baş verdi. Ərəb müdaxiləsindən əvvəl Qarabağın tarixi əhalisinin etnik tərkibi homojen idi, yəni bütün tayfalar Azəri-Alban köklərindən yaranmışdı, ərəb xilafətinin faciəli siyasəti nəticəsində vilayətin dağlıq regionlarında ermənilərin dini üstünlük təşkil etdi və sonradan bu proses etnik sahədə də baş verdi: Albaniyanın tarixi vilayəti olan Arsaxın əhalisi əvvəlcə qriqorianlığa, sonra isə erməniləşdirildi.
Z.Bünyadov qriqorianlaşma və erməniləşmənin səbəbləri və gedişatı, erməni-xilafət əməkdaşlığının rolu və digər problemlər, habelə onların tarixi ədəbiyyatda əks olunması ilə bağlı xüsusi tədqiqat aparmışdır. Təəccüblü deyil ki, erməniləşmə prosesi qriqorianlaşmadan daha çox vaxt apardı.
Buna görə də Z.Bünyadov 7-ci və sonrakı əsrlərin (dəqiq desək, 8-ci əsrin əvvəllərinin) Albaniya kilsəsini erməni kilsəsinin bir hissəsi hesab edirdi və Sünik, Arsax, Uti və digərlərinin erməniləşdirilməsi fikrinə qarşı çıxaraq yazırdı: “Diqqət çəkən məsələ iki fərqli anlayışın qarışıqlığıdır: erməniləşmə və qriqorianlaşma. Yalnız erməni kilsəsinin köməyi ilə Arran əhalisinin qriqorianlaşdırılması haqqında danışmaq olar. S.T.Yeremyanın fikri yalnız qismən doğru idi, çünki Sünik vilayətinin və Arran vilayətinin Arsaxının əksər hissəsi 12-ci əsrin əvvəllərində erməniləşdirilmişdi.
Bu fikir (həmçinin S.T.Yeremyan tərəfindən çıxarılan nəticə) sübut edir ki, Qarabağın həmin hissəsində yaşayan əhali erməni deyildi, onlar yerli Azəri-Alban tayfalarından yaranmış və sonradan erməniləşdirilmiş, yəni əvvəlcə qriqorianlaşdırılmış, sonra isə erməniləşdirilmişdir.
Müasir elmi nailiyyətlərə əsaslanan və əhalinin etnogenezi və onun qarşılıqlı əlaqəsi haqqında məlumat verən odontoloji tədqiqatlar da bunu sübut edir. Təsadüfi deyil ki, Ərəb xilafətinin süqutundan sonra bu torpaqlarda Sünik və Arsax-Xaçın knyazlıqları yaranmışdır. “12-ci əsrin sonunda Sünik krallığı süquta uğradı və 1166-cı ildə Qriqor və Smbatın ölümündən sonra burada sülalə hakimiyyətinə son qoyuldu. Knyaz İ.A.Orbelin fikrincə, 12-13-cü əsrlərdə Arsax ərazisində yaranan Xaçın knyazlığı qədim Albaniyanın bir hissəsi idi. Buna görə də Ərəb xilafətinin süqutundan sonra yaranan dövlətlər arasında heç bir erməni dövlətinin olmaması təəccüblü deyil. Bu, ermənilərin Azərbaycan və Gürcüstandan fərqli olaraq Cənubi Qafqazda qədim dövlət qurmaq tarixinə malik olmadığını sübut edir.
19-cu-13-cü əsrlərin əvvəlləri, Sacilər-Atabəylər-Şirvanşahlar dövrü Azərbaycanın bütün Cənubi Qafqazda güclənməsi dövrü idi. Əslində Sacilər və Atabəylər Azərbaycanın tarixi torpaqlarını birləşdirdilər. Əvvəlki Albaniya ərazisində yaranan Xaçın knyazlığı Mehranilər sülaləsindən olan Həsən Cəlalın (1215-1261) dövründə özünün ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı. O, həmin dövrün nəqli və epiqrafik abidələrində Xaçın dövlətlərinin knyazı, Xaçın və Arsax dövlətlərinin qüdrətli knyazı, həmçinin Albaniyanın hökmdarı kimi tanınır. Başqa sözlə, Həsən Cəlalın böyük titulları Azərbaycan Albaniyasının tarixi ilə bağlıdır. Albaniya memarlığının ən gözəl incilərindən biri olan Gəncəsər monastırı məhz bu dövrdə tikilmişdir…
Qarabağ Azərbaycanın siyasi mərkəzlərindən biri kimi (XIII- XVIII əsrin 40-cı illəri)
Xarəzmşah Cəlaləddinin hakimiyyəti dövründə, monqolların ilk müdaxiləsi (1220-1222) ilə zəifləyən Atabəylər dövlətini dağıdan zaman Qarabağ onun nəzarətində idi (1225-1231).
Monqolların ikinci müdaxiləsi və Azərbaycanın işğalının tamamlanması dövründə (1231-1239) Qarabağ Azərbaycanın digər torpaqları kimi Monqol xaqanlığının (1239-1256), sonra isə Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin (1256-1357) bir hissəsi idi. Qarabağ tarixinin bu dövrü haqqında məlumat daha geniş və yaxşı öyrənilmişdir. “Qara” (qara) və “bağ” (bağ) sözlərindən ibarət olan söz birləşməsi həmin dövrdə müəyyən bir ərazini ifadə edirdi.
V.Piriyev yazırdı: “Arran Qarabağının adı ilk dəfə Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” əsərində 1284-cü il hadisələri ilə əlaqədar qeyd edilmişdir.” O dövrdə Qarabağ Arranın dağlıq və ətəklik regionlarını birləşdirən vahid ərazidən ibarət idi. Qarabağ 13-14-cü əsrlərdə Elxanilər dövlətinin siyasi tarixində mühüm rol oynayırdı. V.Piriyev qeyd edirdi ki, monqol hökmdarlarının Qarabağda daimi qışlaq salması dövlət əhəmiyyətli bir sıra hadisələrə səbəb oldu. Bunu demək kifayətdir ki, iki monqol hökmdarı (Qazan xan və Arpa xan) Qarabağda taxta çıxmış, digər ikisi (Arqun xan və Əbu Səid) isə orada ölmüşdür.” Qarabağ 13-14-cü əsrlərdə də Azərbaycanın bir hissəsi idi və regionun əhalisi arasında Azəri türkləri üstünlük təşkil edirdi.
15-ci əsrdə Qarabağ Azəri dövlətləri olan Qaraqoyunlu (1410-1467) və Ağqoyunlunun (1468-1501) bir hissəsi idi. Lakin Qaraqoyunlular dövründə Qarabağın həyatında onun sonrakı tarixinə təsir edən bir hadisə baş verdi. Əvvəlki Albaniya hökmdarı Həsən Cəlalın (Cəlali) sülaləsinə 15-ci əsrdə Qaraqoyunlu şahı Cahandan “məlik” (hökmdar) titulu verildi. Sonradan Cəlalilərin mülkü beş feodal knyazlığına (Gülüstan, Cərəbərd, Xaçın, Vəranda və Dizaq) bölündü…
Səfəvi dövlətinin yaranması (1501) ilə Azərbaycanın bütün torpaqlarının mərkəzləşdirilməsinə başlanıldı. Azərbaycan torpaqları 16-cı əsrin ortalarında tamamilə vahid dövlət kimi mərkəzləşdirildi. Beləliklə, Azərbaycanın Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyasından sonra ikinci böyük region oldu. O dövrdə ermənilərin etnik və siyasi üstünlüyü mümkün deyildi. Əksinə, Azərbaycanın etnik və siyasi sərhədləri daha da aydınlaşdı. Səfəvilər Azərbaycanda Qarabağ və ya Gəncə vilayəti də daxil olmaqla dörd knyazlıq yaratdılar. Həmin regionlarda hazırlanmış ətraflı jurnallar bu knyazlığın inzibati bölgüsünün aydın şəklini yaradır. 1593-cü il məlumatına görə Gəncə-Qarabağ vilayəti 7 region və 36 rayonə bölünürdü. Demək olar ki, 1,3 min coğrafi adın hamısı Azəri dilindən götürülmüşdür. Onların heç biri ermənilərə aid deyildi.
Səfəvilər güclü mövqelərini itirdikdən sonra Azərbaycan torpaqları İran, Rusiya və Osmanlı imperiyası arasında müharibələrin mərkəzinə çevrildi.
O dövrdə Gəncə-Qarabağ torpaqları Osmanlı imperiyasının bir hissəsi idi. Osmanlı imperiyası dövründə hazırlanmış jurnallar da regionun əhalisi arasında azərbaycanlıların üstünlüyünü sübut edir. 1727-ci il siyahıyaalma məlumatına görə Gəncə-Qarabağ vilayətinin əhalisi 122 min nəfər idi. Azərbaycanlılar 80,3 min nəfər (66%), ermənilər (dəqiq desək, qriqorianlığa keçmiş erməniləşdirilmiş albanlar) – 37,8 min nəfər (31%), kürdlər – 3,7 min nəfər (3,1%) təşkil edirdi. Bildirilən dövrdə qriqorianlığa keçmiş albanlar Rusiyanın fəal dəstəyi ilə siyasi fəaliyyətlərini gücləndirdilər.
Son Səfəvi hökmdarı III Abbası devirərək hakimiyyətə gələn Nadir şah Əfşar onun hökumətini tanımayan Gəncə-Qarabağ vilayətinin türk-müsəlman əhalisinə qarşı amansız cəza tədbirləri tətbiq etdi. Bu amil Qarabağ alban məliklərinin birləşməsinə kömək etdi və ayrılıqçılığı təhrik etdi. Nadirin ölümündən sonra onun dövləti parçalandı və Azərbaycanda yeni dövlətlər – xanlıqlar yarandı. Başqa sözlə, Azərbaycan belə dövlətlərin yaradılması ilə müstəqilliyini bərpa etdi. Əvvəlki Gəncə-Qarabağ vilayəti ərazisində iki Azəri xanlığı – Gəncə və Qarabağ xanlıqları yarandı. Gəlin ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını, onların Qarabağ xanlığı ilə əlaqəsini ətraflı nəzərdən keçirək.
Mənbə: Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov: Qarabağ – Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı – 2005
