Qarabağ xanlığı

Nadir şahın rəhbərlik etdiyi Əfşar imperiyasının devrilməsindən sonra görkəmli dövlət məmuru Pənahəli bəy Cavanşir Azərbaycanın müstəqil dövlətlərindən biri olan Qarabağ xanlığını qurdu. O, Qarabağın Sarıcalı kəndində anadan olmuşdu. Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Camal yazırdı: “Nadir şah Qarabağ, Gəncə, Tiflis və Şirvan vilayətlərini işğal etdikdən sonra şəhər və kəndlərin bütün işçi əhalisini öz yanına dəvət etdi və onları öz xidmətçiləri arasında işə qoyub maaş verdi, onlar hörmət və rütbə qazandılar.

O, həmçinin hər hərəkətdə özünü fərqləndirən, hər döyüşdə məşhur və məğlubedilməz, Nadirin Rum qoşunları ilə (1730-cu illərdə Osmanlı imperiyası ilə müharibələr nəzərdə tutulur – Y.M, K.Ş) bütün müharibələrdə igid olan Pənahəli bəy Sarıcalı Cavanşiri də öz yanına çağırdı. Lakin Muğan qurultayından sonra Nadir öz hakimiyyətini tanımayan Qarabağlılara cəza tətbiq etdi və müsəlman əhalini Əfqanıstan və Xorasanə sürgün etdi.

Pənahəlinin qardaşı Fərzəli xan bu tədbirlərə etiraz etdiyi üçün edam edildi. Şahın Xorasanda olması dövründə Pənahəli bəy fürsətdən istifadə edib 1737-1738-ci illərdə qohumları və yaxınları ilə birlikdə Qarabağ vilayətinə qaçdı. Şah onun qaçdığını öyrənərək onun qaçmasının qarşısını almaq üçün arxasına qasidlər göndərdi. Nadir şah Azərbaycan, Gəncə, Tiflis və Şirvan rəhbərlərinə Pənah xanı harada görsələr tutub şahın iqamətgahına göndərməyi tapşırdı. Şahın əmri ilə Pənahəli və ailəsinə işgəncə verildi və cərimə tətbiq edildi, lakin bu işə yaramadı.

Beləliklə, Pənahəli xan Nadir şaha tabe olmaq məsuliyyətindən yayındı və doğma Qarabağını ən demokratik şəkildə idarə etmək üçün səy göstərdi. Nəticədə Nadir şahın ölümündən sonra müstəqil Azəri dövləti – Qarabağ xanlığı yarandı.

Müstəqil Qarabağ xanlığının yaradıldığının elan edilməsindən sonra əsas məqsəd onu möhkəmləndirmək idi. Pənahəlinin ilk addımı Nadir şah tərəfindən sürgün edilən müsəlmanları doğma torpaqlarına qaytarmaq oldu. Köçürülmüş ailələrin qayıdışı və onların doğma torpaqlarına yenidən məskunlaşması Qarabağ xanlığını möhkəmləndirdi. Gələcək Qarabağ xanı 15 yaşlı İbrahimxəlil də ilk qayıdanlar arasında idi.

Qarabağ xanlığının yarandığı dövrdə o, Təbriz, Ərdəbil, Gəncə, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan, Şəki, Dərbənd kimi şəhərləri əhatə etmirdi. Lakin belə siyasi-iqtisadi mərkəzlərin mövcudluğu xanlığın sonrakı inkişafında böyük rol oynayardı. Hərbi-siyasi işlərlə yanaşı Pənahəli həmçinin hərbi qurğuların və şəhərlərin yaradılmasında böyük irəliləyiş əldə etdi.

Bu sahədə atılan ilk addımlardan biri 1748-ci ildə qədim Azəri-türk tayfaları olan bayatların şərəfinə Bayat qalasının tikintisi oldu. “Xan öz ailəsini, qohumlarını və yaşlı adamları orada topladı. Onun ətrafındakı insanlar və onun irəliləyişi və yaxşı rəftarı haqqında eşidənlər Təbriz və Ərdəbildən Bayat qalasına köçdülər.

Pənah xanın müstəqil dövlət yaratmaq sahəsindəki fəaliyyəti onun rəsmi tanınmasına səbəb oldu. Mirzə Camal yazırdı: “Adil şahın Pənahəliyə “xan” titulunun verilməsi və onun Qarabağ xanlığının hökmdarı təyin edilməsi haqqında əmri, qiymətli xalatlar, qızıl yəhərli atlar və qiymətli daşlarla bəzədilmiş qılınc 1161-ci ildə (hicri təqvimlə), 1745-ci ildə (miladi təqvimlə) (1748 düzgündür) Sərdar Əmir Aslanın yaxın adamı tərəfindən Bayat qalasına gətirildi.

Əslində Adil şahın əmri gecikmiş bir sənəd idi. Əsl titul əmrdən çox əvvəl və ondan asılı olmayaraq qazanılmışdı.

Şəki xanlığının Qarabağa uğursuz basqını Pənahəlinin Qarabağ xanlığının lideri kimi tanınmasında böyük rol oynadı. Şəki xanı Hacı Çələbi uğursuz Bayat döyüşündən sonra elan etdi: “Pənahəli əvvəllər zərb olunmamış gümüş idi. Amma biz gəldik və ona bu zərbi vurduq və getdik” (yaxud “Pənahəli özünü xan elan etdi, mən isə məğlubiyyətimlə bunu təsdiq etdim”).

Hacı Çələbinin bu sözləri məşhur bir atalar sözünə çevrildi və Adil şahın əmrindən daha çox gücə malik idi. Əhməd bəy Cavanşir yazırdı: “…Qələbədən (Bayat döyüşü – Y.M, K.Ş) sonra Pənahəlinin igidliyi haqqında əfsanə Qarabağda yaşayan bütün müsəlman tayfalarını heç bir müqavimət göstərmədən Pənahəliyə tabe etdi”.

Eyni zamanda Bayat döyüşü qalanın gələcək tarixi hadisələr üçün zəifliyini sübut etdi. Buna görə də yeni bir qala tikmək lazım idi. Mirzə Adıgözəl bəy yazırdı: “Pənahəli xan Tərnəkütdə Şahbulaq adlanan bir qala tikdi. O, həmçinin daş və əhəng daşından məscidlər, evlər, bazar və hamamlar tikdi. İşlər başa çatdıqdan sonra o, 1165-ci ildə (1751) orada məskunlaşdı.”

Kürəkçay müqaviləsi

Pənah xanın güclənməsi ilə feodal bəylər – monarxlar, parçalanmağı dəstəkləyərək, əks-fəaliyyətlərini artırdılar. Bunun qarşısını bəzi hərbi üsullarla almaq lazım idi. Əks halda xanlıq ərazi bütövlüyünü itirə bilərdi. Orijinal mənbələr də bunu təsdiq edir.

Mir Mehdi Xəzani qərəzsiz yazırdı: “Qarabağın beş mahalı ayrılmış və hər biri öz adını almışdır…”. Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağ feodalları – məliklər haqqında yazırdı: “Dizag bu feodallardan biridir. Onun hökmdarı Məlik Yeqandır. O, Loridən qaçmış və Nadirin hakimiyyəti dövründə şahın əmri ilə məlik təyin edilərək hörmət qazanmışdır.

İkincisi Varandadır. Onun hökmdarı Məlik Şahnəzər idi. O, daha qədim bir ailəyə mənsubdur və daha böyük mirasa malikdir. Onun əcdadları Göyçənin aristokratları idi. Sonra qaçıb Varan vilayətinə gəldilər və torpaqlarında olan sərvətlərdən başlarını itirdilər.

Üçüncüsü Xaçındır. Onu Həsən Cəlalın oğlu idarə edir. Onların əzəməti hakimiyyəti düzgün şəkildə təşkil edib hökmdar oldular. Bu ailə bu hakimiyyət karyerasından ölən zaman regionun müstəqil hökmdarı deyildi. Nəhayət, vəfat etmiş Pənah xan Cavanşirin dövlət bayrağı və günəş işığı Qarabağ vilayətinin hər küncünü işıqlandırdı. O zaman Xındırıstan məliyi Mirzə xan bu ölməz dövlət məmurlarının əmri ilə … adına sikkə zərb etdi. Bundan sonra onun oğlu Allahverdi və nəvəsi Məlik Qəhrəman da öz ölkələrini şöhrətləndirdilər.

Dördüncüsü Çiləbörd mahalıdır. Onun hökmdarı Allahqulu idi. Onun əcdadları Maqavizdən idi. Onlar gəlib Çiləbördün hökmdarları oldular və Tərtər çayının orta axınında daha geniş ərazilərə yerləşdilər. Çox çətin taleyi olan Çeymux qalasını onlar öz sığınacaqlarına, evlərinə və torpaqlarına çevirdilər (Çeymux Çiləbördün qısaldılmış adıdır). Onlar Çiləbördü ən demokratik şəkildə idarə edərək məşhur oldular… Nadir şah ona sultan titulu və xalat verdi…

Beşincisi Tbilisi mahalıdır. Hökmdar Məlik Usubdur. Onun əcdadları Şirvandan gəlib bir müddət Talış kəndində qaldılar. Onlardan bəziləri bir neçə dəfə hökmdar olublar. Sonra Məlik Usub Gülüstan qalasını ələ keçirib orada məskunlaşdı.”

Qarabağ feodal torpaqları

Torpağın adı	Qarabağa gəliş
	Dövr	Haradan
Vəranda	1603	Göyçə regionu
Çiləbörd	1637	Zəngəzurdan (Sünik)
Xaçın	18-ci əsrdə yaranıb	Yerli
Dizag	18-ci əsrdə yaranıb	Lori vilayətindən
Gülüstan (Talış)	18-ci əsrin əvvəlləri	Şirvandan (Qəbələ sultanlığının Nidj kəndi)

Beləliklə, Xaçından başqa Qarabağın digər hökmdarları və onların əcdadları yerli Qarabağ sakinləri deyildilər və onlar başqa yerlərdən regiona köçmüşdülər. Onlar erməni deyildilər, keçmiş Albaniya nəsillərini təmsil edirdilər. Buna görə də erməni millətçilərinin ərazi iddialarını əsaslandırmaq və bu hökmdarları erməni dövlət quruluşunun davamçıları kimi qəbul etmək düzgün deyil. Digər tərəfdən, Qarabağda hakimiyyəti ələ keçirən yad hökmdarlar ölkəni birləşdirə bilmədilər.

Onlar təcrid olunmuş şəkildə yaşayırdılar və bir-biri ilə mübarizə aparan liderlərin hüdudlarını aşa bilmirdilər. Bundan əlavə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, onlardan heç biri, Xaçından başqa, 17-ci əsrdən əvvəl yerli Qarabağlı deyildi. “Hökmdarlar feodal parçalanmanı dəstəkləyənləri təmsil edirdi”. Hökmdarların separatçı mərkəzdənqaçma fəaliyyəti xanlıqda və bütün ölkədə davam edən mərkəzləşdirmə prosesinə zərbə vurdu.

Onların Qarabağa basqını Qarabağ xanlığının müstəqilliyinə ağır zərbə vurdu. Buna görə də məliklərin separatçı hərəkatların qarşısını almaq üçün atdıqları addımlar əslində Qarabağ xanlığının müstəqilliyinə qarşı çevrilən sui-qədlərlə mübarizə idi.

Beş feodal torpaqdan ilk olaraq Məlik Şahnəzər Pənahəlinin hakimiyyətini tanıdı. Bu, İbrahimxəlilin Məlik Şahnəzərin qızı Hürzətlə evlənməsi ilə əlaqədar idi.

Xaçın məliyinin Ulubab Ballıqayada məğlubiyyətindən sonra o, Pənah xanın hakimiyyətini tanıdı, Dizag, Çiləbörd və Talış torpaqlarının düşmənçilik siyasəti isə bir neçə il davam etdi. Əhməd bəy Cavanşir yazırdı: “Dizag hökmdarı Yeqan qonşu vilayətlərin bütün pullarını toplayıb yığdıqdan sonra kəskin müqavimətdən sonra bəzi qohumları və oğulları ilə birlikdə öldürüldü, digərləri isə İslamı qəbul etdi…

Çiləbörd hökmdarı Allahqulu Sultan əvvəlcə onun hakimiyyətinə tabe oldu, sonra xəyanətdə ittiham edilərək Pənahəli xanın əmri ilə öldürüldü. Onun qardaşı Məlik Hatəm Talış Məlik Usubla birləşdi və uzun müddət Pənahəlinin qoşunlarının onların torpaqlarına hücumlarına müqavimət göstərdi, lakin Mərdəkərd kəndində məğlub olduqdan sonra Tərtər çayının yuxarı axınında yerləşən əlçatmaz Çermux qalasına çəkildi.

Bir il qalada qaldıqdan sonra o, ailəsi ilə birlikdə xarici ölkələrə sığınmaq məcburiyyətində qaldı. Lakin o, siyasi fəaliyyətindən əl çəkmədi. Beləliklə, o və onun əcdadları (oğlu Məlik Məcnun) daim Qarabağa hücum edirdi…”. Pənahəlinin feodal torpaqlarını ələ keçirmək yolunda irəliləyişi onun oğlu İbrahim xan tərəfindən davam etdirildi.

Qarabağ feodal torpaqları arasında Dizaqın Məlik Yəsayı, Çiləbördün Məcnunu və Gülüstanın Bəyləryanı İbrahimə tabe olmaqdan imtina etdi, Vərandanın Məlik Şahnəzəri və Xaçının Mirzə xanı isə onun hakimiyyətini tanıdı və İbrahim tərəfindən yaradılan vətənpərvər qoşunlara qoşuldu.

Müttəfiqlər 1781-ci ildə Tuğ qalasını mühasirəyə aldılar. Məlik Yəsay təslim oldu və hakimiyyət Məlik Bahtama keçdi. Tezliklə o da xain oldu.

1783-cü ildən etibarən Rusiya da İbrahim xanın separatçı feodallarla mübarizəsinə qarışmağa başladı. Yerli məliklərin köməyi ilə Rusiya, Cənubi Qafqazı işğal etmək istəyərək, Azərbaycanda xristian dövləti yaratmaq və ya özünə dəstək qazanmaq istəyirdi. O zaman yüksək diplomatik qabiliyyətləri sayəsində Pənahəli bütün düşmən feodalları Şuşada toplamağı bacardı. Onların xəyanətini bəzi sənədlərlə sübut edərək onları həbs etdi.

Məlik Məcnun həbs edildi, Məlik Bahtan isə səhlənkarlığına görə Ərdəbil xanına təhvil verildi. Feodalların müttəfiqi, Gəncəsər monastırının katolikosu Yohannes qardaşı ilə birlikdə tutuldu və cəzalandırıldı.

Lakin Şuşa məhbusları qaçmağı bacardılar. Onlar Tiflisə qaçdılar və Gürcüstan çarı II İraklinin (1744-1798) və Rusiya polkovniki Burnaşovun dəstəyi ilə Qarabağ xanlığına qarşı sui-qəsd təşkil etdilər. Düşmənlər Qarabağ xanlığına səlib yürüşləri təşkil edərək Gəncəyə yaxınlaşdılar. Lakin 1787-1791-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlaması səbəbindən bu səlib yürüşləri uğursuz oldu. İbrahim xan müstəqil Qarabağ xanlığının bütövlüyünü qoruyub saxladı.

1795-ci ilin yayında İranda hakimiyyəti ələ keçirən Ağa Məhəmməd Qacar Qarabağ xanlığına hücum etdi. Şuşanın 33 günlük müharibəsi uğursuz oldu. Şuşadan sonra o, Tiflisə doğru irəlilədi. V.Zubovun rəhbərlik etdiyi Rusiya qoşunlarının basqını səbəbindən Ağa Məhəmməd Qacar geri çəkildi. Rusiya çariçası II Yelizavetanın (1764-1796) ölümü ilə Zubov Rusiyaya geri çağırıldı. Ağa Məhəmməd Qacar yenidən Qarabağa hücum etdi, Şuşanı ələ keçirdi, lakin 1797-ci ildə orada öldürüldü.

Rusiyanın işğalçı fəaliyyəti 18-ci əsrin sonu – 19-cu əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda gücləndi. 1801-ci ildə Gürcüstan imperiyaya birləşdirildi, Azərbaycanın Car-Bələkən (1803) icması və Gəncə xanlığı (1804) işğal edildi.

Belə şəraitdə İbrahim xan Rusiya qoşunlarının komandanı P.D.Sisianovla (1802-1806) Kürəkçayda müqavilə bağladı. Müqaviləyə əsasən Qarabağ xanlığı Rusiyaya Azərbaycan torpağı – müsəlman ölkəsi kimi birləşdirildi. Reallığı əks etdirən Kürəkçay müqaviləsi Qarabağın, o cümlədən onun dağlıq hissəsinin Azərbaycana məxsus olduğunu sübut edən ən etibarlı sənəddir.

Mənbə: Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov: Qarabağ – Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı – 2005