Qarabağ xalçaları
Qarabağ xalçalarının 33 kompozisiyası var. Yerli qoyun yununun xüsusiyyətlərinə görə Qarabağ xalçaları uzun sıx və yumşaq xovlu olur. Qarabağ xalçaları öz rəngarəngliyi və parlaq rəngləri ilə seçilir. Onlar 4 qrupa bölünür: medalyonlu, medalyonsuz, Namaz xalçaları və süjetli. Bu xalçalar Qarabağın dağlıq hissəsində, Qarabağın Malıbəyli, Muradxanlı, Daşbulaq, Cəbrayıl, Horadiz şəhərlərində istehsal olunur.
Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşən Qarabağ xalçaları məktəbi 2 rayonda: dağlıq və aran zonalarında inkişaf edir. Ərəb tarixçiləri Əl-Müqəddəsi, Məsudi və başqaları Qarabağı X əsrdən başlayaraq böyük xov və pambıqçılıq mərkəzi hesab edirdilər. XIX əsr Qarabağda avtomobil istehsalında Şuşa şəhəri və Daşbulaq, Dövşanlı, Girov, Trinivz, Çanaxçı, Tuğ, Köhnə Tuğlar, Hadrut, Muradxanlı, Qasımuşağı, Qubadlı, Gözaq, Mirseyid, Bağırbəyli, Xanlıq, Dağ Tumas və digər dağlıq zonanın kəndlərinin mühüm rolu olmuşdur. Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzuli kimi dağlıq qurşaqla müqayisədə dağlıq rayonlar daha çox xammalla zəngindir və bu rayonlar xalçaçılığın mərhələləridir. Elə kəndlər olub ki, əhalisinin böyük hissəsi intensiv xalçaçılıqla məşğuldur. Ornamentlərə, istehsal texnikasına və rəng bölgüsünə görə Qarabağ xalça məktəbinə Zəngəzur və Naxçıvan daxildir.
Qarabağ xalçaları
Qarabağ xalçalarının 33 kompozisiyası var. Yerli qoyun yununun xüsusiyyətlərinə görə Qarabağ xalçaları uzun sıx və yumşaq xovlu olur. Qarabağ xalçaları öz rəngarəngliyi və parlaq rəngləri ilə seçilir. Onlar 4 qrupa bölünür: medalyonlu, medalyonsuz, Namaz xalçaları və süjetli. Bu xalçalar Qarabağın dağlıq hissəsində, Qarabağın Malıbəyli, Muradxanlı, Daşbulaq, Cəbrayıl, Horadiz şəhərlərində istehsal olunur.
Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşən Qarabağ xalçaları məktəbi 2 rayonda: dağlıq və aran zonalarında inkişaf edir. Ərəb tarixçiləri Əl-Müqəddəsi, Məsudi və başqaları Qarabağı X əsrdən başlayaraq böyük xov və pambıqçılıq mərkəzi hesab edirdilər. XIX əsr Qarabağda avtomobil istehsalında Şuşa şəhəri və Daşbulaq, Dövşanlı, Girov, Trinivz, Çanaxçı, Tuğ, Köhnə Tuğlar, Hadrut, Muradxanlı, Qasımuşağı, Qubadlı, Gözaq, Mirseyid, Bağırbəyli, Xanlıq, Dağ Tumas və digər dağlıq zonanın kəndlərinin mühüm rolu olmuşdur. Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzuli kimi dağlıq qurşaqla müqayisədə dağlıq rayonlar daha çox xammalla zəngindir və bu rayonlar xalçaçılığın mərhələləridir. Elə kəndlər olub ki, əhalisinin böyük hissəsi intensiv xalçaçılıqla məşğuldur. Ornamentlərə, istehsal texnikasına və rəng bölgüsünə görə Qarabağ xalça məktəbinə Zəngəzur və Naxçıvan daxildir.
Firdovsinin “Şahnamə”sindəki baş qəhrəman Rüstəmə həsr olunmuş xalçalar xüsusilə nəzərə çarpır. Rüstəm və Söhrab silsiləsindən olan xalçalar kompozisiya prinsipləri, milli ruhda təsviri ilə yenidən tanınır. İdeya və bədii xüsusiyyətlərə görə bunlar xalçaçılıq sənətinin inciləridir. Qarabağ məktəbində süjetli xalçaçılıq özünəməxsus şəkildə inkişaf etmişdir. Qərb təsvirlərindən uzaq olan bu sənət xalq psixologiyasından qaynaqlanan çox qədim və dekorativ tətbiqi sənətin prinsiplərindən ibarətdir. Xalçalarda motiv təsvirlərinin rədd edilməsi, real həyat hadisələrinin şərhinin gücləndirilməsi Qarabağ xalçaçılıq sənətinə xas olan cəhətlərdəndir.
“Buynuz” xalçası
Buynuz xalçaları Qarabağ xalçaları növünə aiddir. Onlar Qarabağdakı xalçaçılıq məntəqələrində istehsal olunur. Əvvəllər Qarabağ xalça ustaları “Buynuz” xalçalarını “Horadiz” adlandırırdılar. Orta Asiyada və Yaxın Şərqdə Azərbaycanda da qoyun, öküz və keçi kimi bəzi heyvanlar müqəddəs sayılırdı. Əkinçiliyi səciyyələndirməzdən əvvəl məhsuldarlıq, sonralar astronomiya ilə bağlı olan totemizm buynuz müxtəlif simvollar və fikirlər demək idi. Buğa güc və cəsarət simvolu olmaqla yanaşı, həm də “kosmik qüvvələrin”, su və əkinçilik tanrısının simvoludur. Xalçanın orta kompozisiyası buynuz təsvirlərindən ibarətdir. Bu xalçaların orta hissəsi oxşar elementlərdən, ornamentlərdən ibarət qəbul edilmiş qaydalarla üfüqi xammal yaradır. Buynuzların assimetrik quruluşu bir tərəfdən xalçanı daha canlı edir, digər tərəfdən də xalçanı istədiyiniz kimi toxumaq imkanı yaradır. Xalçanın əsas elementini təşkil edən müxtəlif formalarda təfərrüatlar əhatə edir “Buynuz” doldurma funksiyasına malikdir.
“Balıq” xalçası
Bu xalça Qarabağ xalçalarının ən geniş yayılmış növlərindən biridir. Ölkənin şimalında Balıq, İran-Azərbaycanda “Moxi” kimi tanınır.Bu xalça bütün xalçaçılıq fabriklərində istehsal olunsa da, əsas istehsal mərkəzi Bərdə sayılırdı.
XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Şuşada “Balıq” xalçası istehsal olunur. XIX əsrin ikinci yarısından burada istehsal olunan xalçaların 35 faizi bu növdən idi. “Balıq”ın təsviri əsasında məşhur “Eraq”, “Bıçaq”, “Mustofi” və başqa xalçalar toxunmuşdur. Balığın tərkibi eyni prinsipə malikdir, onun spiralləri qısa məsafədə düzülüb. Bu aranjiman Balığın rəsmini xatırladır, ona görə də rəssamlar onu şərti olaraq “Balıq” adlandırmışlar.
Xalça “Qarabağ”
“Qarabağ” kimi tanınan xalçalar Azərbaycanın bütün xalçaçılıq fabriklərində istehsal olunub və indi də istehsal olunur. İstehsal yerindən asılı olaraq xalçalar müxtəlif adlanır, lakin ustalar bu xalçaları “Qarabağ” adlandırırlar. XIX əsrdə Şuşada bu kompozisiyaya malik “Xan” və ya “Xan Qarabağ” adlanan xalçalar İstanbul bazarlarına ixrac üçün istehsal olunurdu, Qubada toxunan eyni tərkibli xalçalar isə “Afrika” adlanırdı. “Qarabağ” adlı xalçaların bir neçə növü var:
1. Orta hissənin bir neçə medalyondan ibarət kompozisiyası İran və Hindistan parçalarının naxışlı pərdələrini xatırladır. XV-XVII əsrlərdə Təbriz sənətkarları tərəfindən yazılmış Quranın üz qabığında və ədəbi kitabların üz qabığında medalyonlara rast gəlmək olar. Medalyonun yuxarı və aşağı hissəsindəki başlıqlar boşluqları doldurur.
2. Qarabağ xalçalarının xalçaçıların “Çini-çeşni” adlandırdıqları bir növü də var. Xalçaların kompozisiyası bir cərgədə 8 bucaqlı medalyondan ibarətdir.
Xalça “Xanlıq”
Xanlıq Azərbaycanın ən məşhur xalçaçılıq mərkəzidir. Burada istehsal olunan xalçalar çox gözəl sənət nümunələri idi və hər dəfə də belə olacaq. Onlar yüksək keyfiyyəti ilə seçilirlər. XIX əsrdə Cəbrayıl, Mirzəcanlı, Əfəndilər, Daşkəsən, Süleymanlı kəndlərində hazırlanmış xalçalar dünya bazarına çıxarılan xalçalardan daha gözəl sayılırdı. Xalçanın orta hissəsində böyük var. Xalçanın yuxarı və aşağı hissələrində 2 quba, orta hissənin 4 küncündə simmetrik ləçəklər vardır. “Xanlıq”a xas haşiyələr zolaqlardan ibarətdir. “Xanlıq”ın orijinal naxışlarına mürəkkəb kompozisiyalar daxildir. Məsələn, XIX əsrdə Xurşudbanu Natəvanın tövbəsi ilə “Xan qızı” kimi tanınan xalça toxunmuşdur.
Xalça “Qasımuşağı”
Xalçaçılıq məktəblərindən biri də Cəbrayıl tipinə aiddir. Bu xalça növünün adı şimal hissəsində – Laçın rayonunun Şamkənd, Ərikli, Kürdhacı, Çorman və Şəlvə kəndlərində yaşayan əhalinin adı ilə bağlıdır. Qasım Hacı Şam oğlu orada yaşamış hörmətli şəxsiyyət idi. Bu kəndlərdə yaxın keçmişə qədər yüksək keyfiyyətli xalçalar istehsal olunurdu. Müxtəlif detal və elementlərdən ibarət bu xalçaların ara hissəsinin kompozisiyası bədii baxımdan orijinal idi. Xalçanın mərkəzində kənarları ilə əhatə olunmuş böyük medalyon vardır.
Medalyonun ortasında dördbucaqlı medalyon vardır. Gölün kənarlarından budaqlar çıxır. Orta sahənin yuxarı və aşağı hissəsində bir neçə iri budaqlı qollar vardır. Göllər arasında kompozisiyanın ümumi harmoniyasına xas qrup var.
“Bəhmənli” xalçası
Bu xalçanın adı Füzulinin Böyük Bəhmənli kəndi ilə bağlıdır. Bu xalçanın orta kompozisiyası bir sıra düzülmüş orijinal fiqurlardan işlənib. Ortada bir və ya iki fiqur xüsusilə maraqlı kompozisiyadır. Köhnə xalça ustalarının fikrincə, bu fiqurlar “heykəl”, “manqal” və “tısbağa” kimi xarakterikdir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, heyvanları xatırladan fiqurlar bir tayfanın tısbağa inancı totemi ilə bağlıdır.
Xalça “Malıbəyli”
Malıbəyli xalçaları Qarabağ xalçalarının Şuşa qrupuna aiddir, adını Şuşanın şimal hissəsindən 15 kilometr aralıda yerləşən Malıbəyli kəndindən almışdır. Bu kəndin kişi sakinləri heyvandarlıqla, heyvandarlıqla, məskunlaşan qadınlar isə xalçaçılıqla məşğul olurdular. Onların xalçaları bütün Qarabağda məşhur idi.
Adı çəkilən xalça təkcə Malıbəylidə deyil, Qarabağın digər xalçaçılıq fabriklərində də toxunmuşdur. Həmin kənd çuval, yəhər, yəhər xalçası və s. kimi xalça məmulatlarının istehsalı ilə məşhurdur. Bu məhsullar məişətdə və kənd təsərrüfatında istifadə olunurdu. Malıbəylidə son dövrlərə qədər oyma keçələr toxunurdu, bu naxışlar Orta Asiyanın bəzək işlərinin naxışlarına bənzəyirdi. Xalçanın orta hissəsinin kompozisiyasını simlər şaquli düzülmüşsə təşkil edir. Bu simlər orijinal ədəbi xüsusiyyətlərə malikdir: orta hissənin düzülüşünə və kəmiyyətinə baxmayaraq, formaca eynidir. Hər bir mərkəzdə kvadrat formalı element var və onların üzərində ördək təsviri verilmişdir. Su simvolu olan ördəklər 5 şəklində dizaynlarla əhatə olunub. Meydanlar ilan kimi elementlərlə əhatə olunub və bulud şəklini yaradır. Məlum olduğu kimi, Pasxa dekorativ sənətində buludlar və ördəklər su deməkdir. IX əsrdən başlayaraq Azərbaycan incəsənətinə uyğur-çin sənətindən bulud təsvirləri, xüsusilə miniatür elementləri və keramika məmulatları daxil olmuşdur. Həmin ünsürlərin mənimsənilməsinin sadə olmasının səbəbi xalqların inancları, həyat tərzi və sosial xüsusiyyətləri arasında oxşarlıqlardır. Yaxın Şərqdə və Azərbaycanda su balıq, ördək, düz, dalğalı xətlərlə simvollaşdırılır.
Mənbə:
www.mct.gov.az
