Qarabağ musiqisinin tarixi
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında musiqi parçalarının olması, bəzi musiqi alətlərinin adlarının çəkilməsi Azərbaycan musiqisinin qədimliyinə real sübutdur. Azərbaycan musiqi tarixində böyük əhəmiyyət kəsb edən Qarabağ musiqisi qədimliyi və özünəməxsusluğu ilə seçilir. Kütləvi şənliklərdə və dini mərasimlərdə qədim zamanlardan musiqi ifa edilirdi. Aşıq sənəti həqiqətən də qədimliyi ilə seçilir. Tarixən Şimali Azərbaycanın aşıq bölgələrindən biri də Qarabağ aşıq mühiti olmuşdur. Qarabağda aşıqlar mürəkkəb formalı şerləri ekstempora söylədikləri üçün mühakimə olunurdular. Aşıq Valehin dövründə aşıq ifaçılığı çiçəklənirdi. Aşıq Valeh öz sahəsində əsl usta idi. “Qarabağ şikəstəsi”, “Kəsmə şikəstəsi”, “Baş Sarıtel” və “Orta Sarıtel” onun fəaliyyətinin məhsuludur. XVIII əsrdə yaşamış Sarı Aşıq bayatıları ilə məşhur olmuşdur. O, “bayatı oxumaq qadın işidir” fikrinə qarşı çıxmaqla daha çox bu janrda yazıb. Aşıq Məhəmmədin (1834-1914), Aşıq Əzizin (1825-1918), Aşıq Hüseynin (1800-1880), Aşıq Əlinin (1807-1917), Aşıq Ələsgərin (1821-1926), Molla Cümənin (1855-1919) və başqalarının əsərləri Qarabağ sənətinin inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Qarabağdan ilk peşəkar qadın aşıq Aşıq Pərini yetişdirib. Bu, xalq ədəbiyyatının ustad mərhələsinin birləşməsində baş vermişdir. XIX əsrin ortalarında Azərbaycan xalqı çarın müstəmləkəçilik siyasətinə baxmayaraq, Qərb və rus mədəniyyətindən bəhrələnirdi. Bununla bağlı Azərbaycanda mədəniyyətin yeni həyatı qaynayırdı. Qarabağda, xüsusən Şuhada elm və ədəbi fəaliyyət yüksəlirdi. Vaqif dövründən başlayaraq Şsuha bütün Azərbaycanın məşhur ədəbi mərkəzinə çevrildi. Şuşada Azərbaycan mədəniyyəti tarixində ilk dəfə olaraq teatr, sirk, Avropa və Şərq konsertləri, musiqi, elm və incəsənət məclisləri, mətbəə, kitabxana, real texnikum, seminariya və ziyalılar müəssisələri yaradıldı. XIX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq incəsənətin müxtəlif sahələri inkişaf edirdi. Teatr tamaşaları amuterlər tərəfindən nümayiş etdirildi. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Qafqaz tarixində pyeslər ilk dəfə 1845-ci ildə Tiflisdə nümayiş etdirilib. O vaxt Tiflislə ticarət və mədəniyyət baxımından rəqabət aparan Şuşada ilk teatr tamaşaları 1848-ci ildə nümayiş etdirilmişdir. 1891-ci ilin yazında Şuşanın imkanlı adamlarından olan H.Ə.Xandamirov tərəfindən teatr binası tikildikdən sonra tamaşaların sayı artmışdır. Şəhər sakinləri bu tamaşalara böyük həvəslə baxırdılar. Təsadüfi deyil ki, Şekspirin məşhur “Otello” faciəsi ilk dəfə Şuşada oynanılıb.
XIX əsrin I yarısından başlayaraq sənətin müxtəlif sahələri ilə yanaşı, muğam ifa edən xanəndələr də təkmilləşirdi. Xanəndə sənəti Azərbaycanın hər yerindən daha çox Qarabağ bölgəsində, xüsusən Şuşada inkişaf etmişdir. Görünür ki, bu, Şuşanın coğrafi şəraiti ilə, digər tərəfdən isə şəhərin mədəni-iqtisadi əlaqələri ilə bağlı idi.
Azərbaycanın digər şəhərləri ilə müqayisədə Şuşada musiqiçilər və rəqqaslar daha çox idi.
Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan musiqisinin tarixi ilə bağlı araşdırma aparan görkəmli musiqiçi V.Vinoqradov Şuşa musiqiçilərinin Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixindəki rolundan bəhs edərək belə demişdir:
Yaşıl torpağı dağlar üzərində olan Şuşa çox mənzərəlidir. Onun möhtəşəm mənzərəsi hər il turistləri cəlb edir, mülayim xüsusiyyətləri ziyarətçiləri heyrətə gətirir. Ancaq mənzərədən alınan heyrətamiz təəssürat hamısı deyil. Digər bölgələrlə müqayisədə burada musiqi daha çox yayılmışdır. Burada hər zaman xalq mahnılarını, xanəndələri, xanəndələri dinləyə və rəqslərə baxa bilərsiniz. Şuşa musiqi mərkəzi kimi tanınmış və bütün Qafqazda xalq musiqisi ustadları məktəbi kimi şöhrət qazanmışdır.
“Şuşa musiqiçiləri Azərbaycan musiqisinin tarixini yaratmış, onu təkcə öz vətənlərində deyil, Şərqin digər ölkələrində də təmsil etmişlər (V.Vinoqradov. Üzeyir Hacıbekov i Azerbajdjanskaya musiqi. M. 1938, s. 9). İnkişafına uyğun olaraq, musiqi məktəblərində musiqi dərnəkləri, məclislər, xalq xanəndələri yaradılmışdır. Keçən əsrin 70-80-ci illərində Şuşada musiqi məktəblərinin baniləri Xarrat Qulu və Molla İbrahim olmuşdur.
O dövrün ən tanınmış musiqiçisi Xarrat Qulu Məhəmməd oğlu (1823-1883) olmuşdur. O, klassik Şərq musiqisini mükəmməl bilirdi. O, həm də şeirlər yazıb. Onun çoxlu şeirləri, qəzəlləri var. Həm də gözəl səsi var idi. O, məclis təşkil edib, muğamın, xanəndəliyin sirlərini öyrədən gözəl səsli xanəndələri dəvət edib. Həmin görüş dini məqsəd daşısa da, Azərbaycanda vokal sənətinin inkişafında böyük yer tutsa da, Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Sadıqcan, Əbdülbaqi Zülalov, Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçacıoğlu Məhəmməd və başqalarının meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.
Onun ölümündən sonra Şuşada xanəndə Hacı Hüsü və alim-musiqiçi Mir Möhsün Nəvvab tərəfindən “Musiqiçilər məclisi” yaradılmışdır. Həmin görüşdə musiqi və incəsənətin problemlərindən danışılıb, düzgün oxumağa, xanəndə ustalığına diqqət yetiriblər. XIX əsrin 80-90-cı illərindən başlayaraq xanəndələr teatr tamaşalarında fasilələrlə çıxış edirdilər. İlk tamaşalar Tiflisdə və Şuşada oynanılıb. Xanəndəsin tamaşaları Azərbaycan musiqili teatrının yaranmasına təkan verdi. Bu da şərq konsertlərinin yaranmasına yol açdı. XX əsrin əvvəllərində müğənnilər müstəqil şəkildə səhnəyə çıxmağa başladılar. İlk Şərq konserti 1901-ci ilin yayında Azərbaycanda keçirilmişdir. Şuşadakı “Xandamirov teatrı”nda keçirilən konsertdə Hacı Əbdürrəhim bəyin rəhbərliyi ilə Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçi Məhəmməd, Məşədi Dadaş, Sadıqcan, Məşədi Zeynal, Ata Bağdaquloğlu, Abbasqulu, Nəcəfqulu və başqaları kimi tanınmış sənətkarlar iştirak etmişlər. Konsertə tamaşaçı qismində qatılan fransız dili müəllimi, tanınmış jurnalist Əhməd bəy Ağayev yazır:
“… Tamaşaçılar orijinal türk musiqisini və xalq musiqisini böyük həvəslə dinləyirdilər”. (“Kaspi” . 11 yanvar 1902. №9)
XIX əsrin 90-cı illərində Şuşada ədəbi, musiqi və incəsənət məclisləri keçirilirdi. Bu məclislərə musiqiçilər (rəhbəri Nəvvab), qələm adamları (rəhbəri Kərbəlayi Səfixan), xanəndələr (Hacı Hüsü), nusxəbəndlər (Məşədi Əkbər) mozaikası (Kərbəlayi Səfərəli və Nəvvab), memarlar (Kərbəlayi Safixan) və s. Aydındır ki, bu görüşlərin fəaliyyəti nəticəsində Şuşa nəhəng sənət və musiqi mərkəzinə çevrildi.
Shusha had been attracting attention of all as land of culture and recreation in the beginning of XX century. Spectacular 2-3 stored residential bulidings, comfortable hotels, nice baths, cold springs, stores full of marketable products, especially bulevard with beautiful flowers, “Summer club”, interesting theatre plays and music sounds of each house astonished visitors. Particularly, for that reason Shusha was called “Conservatory of Caucasus”. All people strived to see this city, to taste from cold water of its springs, to watch horse race at Jidir, to tatse kabab from the meat of Karabakh lamb, delicious meals of Kabla Maharram, lavash of Molla oglu, pakhlava of Kabla Mehdi and Karabakh vodka. Especially, in summer month the life in the city became vibrant. Local amoteurs Azad bey Amirov, Ahmed bey Agdamski and others performing opera and operettas of Uzeyir Hajibeyov gave pleasure to the residents. So, Shusha was music center of Azerbaijan and conservatory of Caucasus in the begining of XX century. In that time all musicians and artist were from Shusha. It is not coincidence that Shusha was called the lands of gifted ones. These talants are the output of Shusha literary- music meetings and Karabakh vocalist-school.
One of the outstanding representatives of Karabakh land in the end of XIX and beginning of XX century was Uzeyir Hajibeyli (Hajibeyov), genious composer, founder of first opera in the East, great dramatist, author of first liberetto, genre of musical comedy and hymn of Azerbaijan. Till the 20th of XX century life was booming in Shusha, conservatory of Caucasus and center of Azerbaijan’s vocalist school. During summer months people coming from Middle Asia, Russia, Iran and Turkey were enjoying forests, cold springs, and immencely fresh air. They could not stop listening to Karabakh khanandas. Karabakh singers had been telling interesting stories about Azerbaijan music from each home, each corner to their guests. In that time there was statement :
“When children cry, “Segah”, when children laugh “Shahnaz” is performed.”
Cəsarətlə deyə bilərik ki, heç bir ölkə Şuşanın yetişdirdiyi qədər istedadlı musiqiçi yetişdirməmişdir. Şuşadan Xurşid banu Natəvan, Mir Möhsün Nəvvab, xanəndələr Xərrət Qulu, Hacı Hüsnü, Sadıqcan, Məşədi İsi, Əbdülbağı Zülalov, Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçi oğlu Məmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, İslam Abdullayev, Seyid Şuşinski, Bülbüləski, Zühüd Xaşinfi, Zühüd Xaşin adları doğdu. Behbudov, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov, bəstəkarlar Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Fikrət Əmirov, Niyazi, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Soltan Hacıbəyov, Əşrəf Abbasov, Süleyman Ələsgərov və b. Bu Şuşa musiqiçilərinin tam siyahısı deyil. “Şuşa vokalist məktəbi” Avropada “İtaliya musiqi məktəbi”nin mövqeyi kimi Şərqdə mühüm yer tutur. Əvvəllər “Qafqazın İtaliyası” adlanırdı.
Mənbə:
Firudin Şuşinski, “Şuşa” kitabı
