Qarabağ Mədəniyyəti

Qarabağ bölgəsi Azərbaycanın əksər bölgələrindən, eləcə də dünya ölkələrindən fərqli olaraq daha qədim tarixə malik ərazidir. Tarixi, maddi mədəniyyət abidələri, zəngin ədəbiyyatı, incəsənəti, musiqi mədəniyyəti ilə zəngin olan Qarabağdır. Gözəl təbiəti, iqlimi, təbii sərvətlərinin bolluğu Qarabağın təfəkkür sənətinə, yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Qarabağlıların yaradıcılıq bulağında ən mühüm yer onun məişət tərzi və gündəlik həyatı ilə sıx bağlı olan xalq sənətləridir. Qarabağlıların rifah standartlarının, estetik zövqünün, milli simasının, kimliyinin xüsusilə bu sənət növündə özünü göstərməsi təbii görünür. Əbəs yerə deyil ki, dünyanın ən məşhur muzeylərində Qarabağ xalq sənəti timsalında xalq sənətinin ən heyranedici nümunələrinə rast gəlinirdi. Londonun Viktoriya və Albert Muzeylərinin, Parisin Luvr Muzeyinin, Vaşinqton, Vyana, Roma, Berlin, İstanbul, Tehran, Qahirə Metropoliten Muzeyinin zəngin muzey kolleksiyalarına baxarkən hər yerdə mahir Qarabağ ustalarının əl işlərini görmək olar.

Bölgə əhalisinin məişətində və gündəlik həyatında geniş istifadə olunan, qarabağlıların zəhməti nəticəsində yaranan xalq sənəti böyük və zəngin tarixə malikdir. Qarabağdan tapılan mətbəx ləvazimatları, silah və bəzək nümunələri təkcə tarixi fakt deyil, həm də onları hazırlayan ustanın sənətkarlığını nümayiş etdirən qiymətli mənbədir. Metaldan hazırlanmış sənət nümunələri arasında o dövrün insanlarının adət və ənənələri, dini baxışları, hətta geyimləri haqqında bizə dərindən məlumat verən bəzək və təsvirli nümunələr vardır. Geyimlərdə Qarabağ xalq sənətinin tarixi, etnoqrafik və bədii xüsusiyyətləri əks olunub. Bu xüsusiyyət müəyyən formalı geyimlərdə və onların bəzəklərində, eləcə də bədii tikmə və toxuculuqda müşahidə olunur. Çoxlu sayda qədim maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkarlanması Qarabağın maddi mədəniyyət tarixinin öyrənilməsinə imkan yaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, qədim və zəngin tarixə malik Azərbaycana məxsus olan bu bölgə dünya alimlərinin əksəriyyətinin marağına səbəb olmuş, eyni zamanda onun tarixinə saxtakarlıq etmək istəyən macəraçıların diqqətini çəkmişdir. Hər bir arxeoloji material; başqa sözlə, Qarabağda aşkar edilmiş bütün irili-xırdalı maddi mədəniyyət nümunələri – tikinti materialları, məişət əşyaları, mətbəx əşyaları, zərgərlik məmulatları bir tərəfdən qarabağlıların məişətində öz istehsalına görə xüsusi yer tutan qədim mədəniyyətin xarakterik, səviyyə və inkişaf xüsusiyyətlərinin təcəssümü, digər tərəfdən isə onların üzərində müxtəlif qliptik, teoreftik təsvirlərin həkk olunması və dekorativ naxışlardır. Məişət əşyalarına həkk olunmuş müxtəlif rəsmlər, qızıl, tunc və misdən hazırlanmış zərgərlik məmulatları Qarabağda qədim zamanlardan təsviri sənətin mövcud olduğunu sübut edir. İndiyə qədər öz gözəlliyi ilə toxunan xalçalar. Onların əksəriyyəti dünyanın məşhur muzeylərində qorunur. Zəngin mədəni irsə malik Qarabağ bölgəsi həm də musiqisi və muğamı ilə məşhurdur. Azərbaycanın musiqi mədəniyyətini nadir inciləri ilə zənginləşdirən Qarabağ musiqisi çoxəsrlik ənənələrə malikdir. Qarabağ musiqi sənətində muğamların, məşhur mahnıların, rəqslərin, aşıq yaradıcılığının özünəməxsus yeri var. Qarabağ milli musiqisinin əsasını təşkil edən muğamlardır. Qarabağ ədəbiyyatı nümayəndələrinin bədii əsərləri Azərbaycan mədəniyyət sərvətində özünəməxsus və şərəfli yer tutur. Qarabağda toxunan xalçalar, müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanın xalçaçılıq məktəbləri indiyədək öz gözəlliyi ilə insanları valeh edir. Onların əksəriyyəti dünyanın məşhur muzeylərində qorunur. Qarabağda teatr sənətinin yaranması xalqın işi, məişəti, şənlik və toy adət-ənənələri, dünyagörüşü ilə bağlıdır. Mərasimlərdə, ayinlərdə, oyunlarda şou elementləri müstəqil xalq teatrının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Qarabağ xalq teatrı realist xüsusiyyətə malikdir və fəhlə sinfinə aid idi. Xalq teatrının repertuarını etik məzmunlu kiçik tamaşalar təşkil edirdi. Qarabağ peşəkar teatrının formalaşmasında xalq teatrı mühüm rol oynamışdır. Qarabağ xalq teatrı sayəsində peşəkar teatr XIX əsrdən əvvəl Şuşada, sonralar Ağdamda formalaşıb və səmərəli fəaliyyət göstərib. Qarabağın zəngin dəmir-filiz yataqları qədim zamanlardan yerli xammal əsasında dəmirçiliyin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Dulusçuluq da Qarabağın ən qədim sənətkarlıq sahələrindən biri olmaqla öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Mütəxəssislər bu sahənin formalaşmasını neolit ​​dövrünə aid edirlər. Qarabağ mətbəxi Qarabağ kyatası, Bərdə nanı kimi özünəməxsus xörəkləri ilə seçilməklə Azərbaycan mətbəxinin əsas hissəsini təşkil edir.

Arxeoloji qazıntıların nəticələri göstərdi ki, Qarabağda yaşamış qədim insanlar tarix boyu şərəfli yaradıcılıq yolu ilə bir sıra sənət əsərləri yaratmışlar ki, onlardan biri də memarlıqdır. Öz mənşəyi ilə qədim dövrlərə gedib çıxan Qarabağ təsviri sənəti ənənələri çoxlu nəsillərin sənət təcrübəsini yaşamışdır. Burada Kələbəcər, Ağdam, Laçın rayonlarında qayaüstü rəsmlər, zəngin bəzəkləri olan əmək alətləri və məişət əşyaları, gözəlliyi və rəngarəngliyi ilə nadir rast gəlinən xalçaçılıq sənəti, zərgərlik və s. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının ədəbi mədəniyyətinin və onun zəngin mədəni irsinin özünəməxsus “geno fondunu” təşkil edirdi. XIX əsrin ortalarında yeni meyillərlə zənginləşdi. Bu dövrün əsas nümayəndələri istedadlı rəssam Mir Mövsüm Nəvvab, şairə və rəssam Xurşudbanu Natəvan və başqaları idi. Qarabağ mədəniyyəti öz zənginliyi və özünəməxsusluğu ilə Azərbaycan mədəniyyətinin aparıcı və ayrılmaz hissəsi olmuşdur və olacaqdır.