Qarabağ: Etimologiya, ərazi və sərhədlər
Qarabağ Azərbaycanın qədim regionlarından biridir. Azərbaycanın bu ayrılmaz hissəsinin adı iki fərqli Azərbaycan sözündən ibarətdir: “qara” (qara, böyük) və “bağ” (bağ, torpaq). Bu iki sözün birləşməsi Azərbaycan xalqı qədər qədimdir. Bu iki birləşmiş sözün dünyanın hər yerində Azərbaycanın müəyyən bir hissəsi ilə əlaqələndirilməsi bir gerçəkdir. Azərbaycan xalqı tərəfindən öz torpaqlarının bir hissəsinə verilən Qarabağ sözü ilk dəfə 1300 il əvvəl (7-ci əsrdə) istifadə edilmişdir!? Əvvəlcə Qarabağ tarixi-coğrafi tərif kimi istifadə edilirdi, lakin sonradan daha geniş coğrafi ərazini əhatə edəcək şəkildə inkişaf etdi. Yeri gəlmişkən, bu aspekt Azərbaycan üçün çox xarakterikdir: Naxçıvan şəhəri – Naxçıvan regionu, Şəki şəhəri – Şəki regionu, Gəncə şəhəri – Gəncə regionu, Lənkəran şəhəri – Lənkəran regionu və s.
Qarabağın müəyyən bir region adı kimi formalaşmasının tarixi onun etimologiyasını daha yaxşı elmi şəkildə izah edir. Çünki “qara” sözünün Azərbaycan dilində (həmçinin digər türk dillərində də) başqa mənaları da var – məsələn, “sıx” (sıx), “qalın” (qalın), “böyük” (böyük), “tünd” (güclü) və digərləri. Bu baxımdan Qarabağ termini “qara bağ” (tünd bağ), yəni “böyük bağ” (böyük bağ), “sıx bağ” (sıx bağ), “qalın bağ” (qalın bağ), “səfalı bağ” (mənzərəli bağ) və digər mənalar alır. Beləliklə, “Qarabağ” sözü özü də Qarabağ kimi Azərbaycan xalqına məxsusdur.
Qarabağ müzakirə mövzusu olduqda ilk növbədə Qarabağın yeri məsələsi ortaya çıxır. Azərbaycanın hansı hissəsi Qarabağı əhatə edir? Bu yüksək əhəmiyyətli suala cavab vermək üçün ermənilər tərəfindən yaradılmış “Dağlıq Qarabağ” problemini anlamaq lazımdır. Gəlin suala cavab vermək üçün mənbələrə müraciət edək. Azərbaycanın Qarabağ xanlığı bu ərazini əhatə edərkən onun hökmdarı Mirzə Camal Cavanşir “Qarabağ tarixi” əsərində bu məsələni nəzərə alaraq yazırdı: “Qədim tarixi kitablara görə Qarabağın sərhədləri belədir: cənubdan Araz çayı – Xudafərin körpüsündən Sinig körpüsünə qədər. Hazırda bu körpü yaxınlığında Qazax, Şəmsəddin və Dəmərçi-Həsənli əhalisi yaşayır və rus tatarları onu rusca “Qırmızı Körpü” adlandırırlar. Şərqdən – Kür çayı, Cavad kəndində Araz çayına tökülür və Xəzər dənizinə axır. Şimaldan – Qarabağın Yelizavetpol sərhədindən Kür çayına qədər uzanan Goran çayı, onu bir çox yerdən keçir və Araz çayına çatır. Qərbdən – Qusbek, Salvarti, Erikli adlanan Qarabağın yüksək dağları.
Qarabağın ərazisi və sərhədlərinin belə ətraflı təsviri Rusiya işğalı və kolonizasiyasının ilk mərhələlərində aşağıdakı amillərlə izah olunur: 1) bu fakt birbaşa Qarabağ hökuməti ilə əlaqəli rəsmi şəxs tərəfindən təsvir edilmişdir, başqa sözlə, bu fakt Rusiyanın rəsmi nümayəndəsi tərəfindən tərtib edilmiş rəsmi sənəddə əks olunmuşdur; 2) digər tərəfdən bu fakt yalnız təcrübə və reallıqlara əsaslanmır, həm də istinadlarda öz əksini tapır. Mirzə Camalın mövqeyini sübut etmək üçün qədim kitablardan istifadə edilməsi təsadüfi deyil. Qarabağın ümumi tərifi var idi ki, bu tərif yalnız Dağlıq Qarabağ üçün deyil, həm də həm dağlıq, həm də düzənlik hissələri üçün istifadə edilirdi. Başqa sözlə, “Dağlıq Qarabağ” söz birləşməsi sonrakı dövrlərin məhsuludur, ayrılıqçı niyyətlər nəticəsində Qarabağın bir hissəsinə verilən addır. Hətta adi məntiq belə bu faktı sübut edir: Əgər “Dağlıq Qarabağ” varsa, onda düz və ya alçaq Qarabağ da olmalıdır! Reallıq odur ki, Azərbaycanda həm Dağlıq Qarabağ, həm də Düzən Qarabağ (yəni düz Qarabağ) var! Və həm düzənlik (düz), həm də dağlıq Qarabağ bütün tarixi dövrlərdə bir xalqın – Azərbaycan xalqının vətəni olmuşdur, dilində “qara” və “bağ” sözləri olan xalq! Azərbaycan xalqının ən qədim və nadir folklor nümunələrindən yüzlərləsi Qarabağda yaradılmış və Qarabağla bağlıdır.
Mənbə: Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov: Qarabağ – Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı – 2005
