Qarabağ 1920-1980-ci illərdə
Sovet hakimiyyətinin güclənməsi ilə çar Rusiyasının sərhədlərinin bərpası prosesi başladı. 11-ci Qırmızı Ordu Azərbaycan Demokratik Respublikasının şimal sərhədlərində qüvvələrini cəmləşdirdi və Azərbaycanın işğalı üçün bir sıra əmrlər və qərarlar aldı. Azərbaycan Parlamentində Sovet dövlətini dəstəkləyən qüvvələr və Qarabağda erməni daşnak separatçılarının mart üsyanı Azərbaycan Demokratik Respublikasının devrilməsini sürətləndirdi. Azərbaycan Demokratik Respublikası 23 ay mövcud oldu və 11-ci Qırmızı Ordu tərəfindən devrildi və Şimali Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu. Beləliklə, Qarabağ ətrafında vəziyyət yeni mərhələyə qədəm qoydu.
Dağlıq Qarabağ: coğrafiya və Dağlıq Qarabağ anlayışı. Bu problemi aydınlaşdırmaq üçün əvvəlcə Dağlıq Qarabağın coğrafiyası və “Dağlıq Qarabağ” anlayışı üzərində dayanaq.
Qarabağın ərazisi relyefinə görə düzənlik və dağlıq ərazilərə bölünür. Bu elmi cəhətdən təsdiq edilmiş faktdır. Beləliklə, məşhur Qafqaz alimi M.A.Skibitskinin oğlu A.M.Skibitski “Qafqaz üsyanı” adlı məqaləsində dedi: “Qarabağ xanlığının dağlıq ərazisi bir zamanlar Dağlıq Qarabağ adlanırdı. O, şərqdə Qarabağ dağları ilə qərbdə Zəngəzur dağları arasında, həmçinin Dağlıq Qarabağı düzənlik Aşağı Qarabağdan ayıran Qarabağ yaylasını əhatə edirdi.” Göründüyü kimi, çar Rusiyasının tərkibində olan Qarabağ xanlığının torpaqları müxtəlif inzibati bölgülərə tabe edildiyi üçün Qarabağ anlayışı öz ilkin inzibati-siyasi mənasını itirmişdi. Lakin Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə (1918-1920) Qarabağ anlayışı öz ilkin tərifini qazandı. S.Şadunsun yuxarıda qeyd edilən fikrindən göründüyü kimi, Dağlıq Qarabağ termini məhz o zaman daşnaklar tərəfindən yaradılmışdır.
O vaxtdan etibarən “Dağlıq Qarabağ” anlayışı təkcə coğrafi deyil, həm də siyasi əhəmiyyət qazandı. Şimali Azərbaycanda bolşevik hakimiyyətinin qurulması ilə bu anlayış inzibati və siyasi baxımdan mühüm oldu və Azəri-Erməni münasibətləri və onu dəstəkləyən Rusiyanın siyasi leksikonunda əsas anlayışa çevrildi. O zaman Dağlıq Qarabağın ətraf mühiti coğrafi cəhətdən dəyişdi. Yenidən A.M.Skibitskinin yazılarına istinad edirik ki, onlar belədir: “…Qarabağ yaylası 1923-cü ildə muxtariyyət statusu aldı və Azərbaycanın yeni sərhədləri daxilində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ya qısaca “Dağlıq Qarabağ” adlandırıldı.”
28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (bundan sonra – Azərbaycan SSR) yaradıldı. Faktlar göstərir ki, Sovet hakimiyyətinin 70 illiyi ərzində ermənilər Azərbaycan hesabına öz ərazilərini genişləndirmək və azərbaycanlıları tarixi torpaqlarından qovmaqda müvəffəq oldular. Bu dövrdə yuxarıda qeyd edilən siyasət sistematik və metodik şəkildə həyata keçirildi. Nəticədə 1918-1920-ci illərdə 114.000 kv.km olan Azərbaycanın ərazisi Sovet hakimiyyəti dövründə 86.600 kv.km-ə qədər azaldıldı.
30 noyabr 1920-ci ildə Zəngəzur qəzasının qərb hissəsi Ermənistana daxil edildi. Nəticədə Naxçıvan regionu Azərbaycanın əsas ərazisindən ayrıldı.
13 oktyabr 1921-ci ildə Ermənistan SSR, Azərbaycan SSR və Gürcüstan SSR, bir tərəfdən, Türkiyə, digər tərəfdən, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının iştirakı ilə Qarsda Dostluq Müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin 5-ci maddəsində Türkiyə, Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri “Naxçıvan vilayəti […] Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil edir” ifadəsinə razılıq verdi.
12 mart 1922-ci ildən 5 dekabr 1936-cı ilə qədər Azərbaycan Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikalarının (bundan sonra – ZSFSR) tərkibində idi. Azərbaycanın ZSFSR-yə qəbul edilməsindən əvvəl Rusiya imperiyasının Yeni-Bayazid qəzasının Basarkeçər regionu və Şərur-Dərələyəz qəzasının 2/3 hissəsi artıq Ermənistana daxil edilmişdi. Azərbaycanın ZSFSR-yə qəbul edilməsindən sonra Qazax qəzasının əhəmiyyətli bir hissəsi, Cəbrayıl qəzasının bir sıra kəndləri və Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (bundan sonra – Naxçıvan MSSR) Ermənistana daxil edildi.
Xaricdən gələn ermənilərin yenidən məskunlaşdırılması bəhanəsi ilə SSRİ Nazirlər Soveti 23 dekabr 1947-ci ildə və 10 mart 1948-ci ildə kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə bağlı xüsusi qərarlar qəbul etdi. Bu qərarlara əsasən, 1948-1953-cü illər arasında 100.000-dən çox azərbaycanlı tarixi vətənləri olan Ermənistanın dağlıq regionlarından o zaman susuz Muğan və Mil düzənliklərinə məcburi köçürüldü.
Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti
Dağlıq Qarabağa gəldikdə, Ermənistan SSR-in bu Azərbaycan regionuna olan ərazi iddialarına cavab olaraq, 5 iyul 1921-ci ildə Rusiya Kommunist (bolşevik) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz Bürosu qərara aldı ki:
Müsəlmanlar və ermənilər arasında milli sülhün zəruriliyini, Yuxarı və Aşağı Qarabağ arasında iqtisadi əlaqələrin əhəmiyyətini və Yuxarı Qarabağın Azərbaycanla daimi əlaqələrini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının sərhədləri daxilində qalmalı və Şuşa şəhəri inzibati mərkəz olmaqla geniş muxtariyyət verilməlidir.”
7 iyul 1923-cü ildə əhalisinin əksəriyyəti erməni olan Qarabağın dağlıq hissəsində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaradıldı. Xankəndi şəhəri muxtariyyətin inzibati mərkəzi kimi müəyyən edildi. 1923-cü ilin sentyabrında şəhərin adı daşnak və “bolşevik” lider Stepan Şaumyanın şərəfinə Stepanakert olaraq dəyişdirildi.
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir. Landşaft əsasən dağlıqdır. Vilayətin şimal hissəsində Murovdağ silsiləsi (Kiçik Qafqazın ən yüksək zirvəsi – 3,724 m), cənub hissəsində Qarabağ silsiləsinin şimal yamacları (Qızqala dağı – 2,843 m, Qırxqız dağı – 2,827 m, Böyük Kirs dağı – 2,725 m), şimal-şərq hissəsində isə düzənlik (Qarabağ və Mil düzənliklərinin qərb kənarı) yerləşir.
DQMV-nin sərhədləri erməni əhalisinin əksəriyyətini təmin edəcək şəkildə müəyyən edilmişdi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin milli tərkibi (siyahıyaalma məlumatlarına əsasən: min nəfər)
| Milli tərkib | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | ||||
| mütləq | % | mütləq. | % | mütləq | % | mütləq | % | |
| Ümumi əhali | 150,8 | 100 | 130,4 | 100 | 150,3 | 100 | 162,2 | 100 |
| ermənilər | 132,8 | 88,1 | 110,1 | 84,4 | 121,1 | 80,5 | 123,1 | 75,9 |
| azərbaycanlılar | 14,1 | 9,4 | 18,0 | 13,8 | 27,2 | 18,1 | 37,3 | 23,0 |
| ruslar | 3,2 | 2,1 | 1,8 | 1,4 | 1,3 | 0,9 | 1,3 | 0,8 |
(“Dağlıq Qarabağın doqquzuncu beşillikdə nailiyyətləri”. Stat. məcmuəsi. Stepanakert, 1976, səh.8, Səmədzadə Z. Dağlıq Qarabağ: Regionun sosial-iqtisadi və demoqrafik inkişafının bəzi aspektləri haqqında naməlum məlumatlar, Bakı, 1995, səh.31.)
12 yanvar 1989-cu il siyahıyaalmasına əsasən, muxtar vilayətin əhalisi təxminən 189.000 nəfər idi; onlardan: təxminən 139.000 erməni – 73,5 %, təxminən 48.000 azərbaycanlı – 25,3 %, təxminən 2.000 digər millətlərin nümayəndəsi – 1,2 %. Eyni zamanda, Ermənistanda kompakt şəkildə yaşayan təxminən 200.000 azərbaycanlıya həm SSRİ mərkəzi hökuməti, həm də Ermənistan SSR hökuməti tərəfindən hətta mədəni muxtariyyət belə verilmədi.
Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinə qarşı ayrı-seçkilik iddiaları yoxlanıldıqda əsassız olduğu ortaya çıxdı. Əslində, DQMV özünüidarəetmənin bütün vacib elementlərinə malik idi.
Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR daxilində muxtar vilayət statusu 1936 və 1977-ci illərin SSRİ Konstitusiyalarında nəzərdə tutulmuşdu. SSRİ və Azərbaycan SSR Konstitusiyalarına uyğun olaraq, DQMV-nin hüquqi statusu Azərbaycan SSR Ali Soveti tərəfindən 16 iyun 1981-ci ildə DQMV Xalq Deputatları Sovetinin təqdimatından sonra qəbul edilən “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında” Qanunla tənzimlənirdi. Milli ərazi vahidi kimi DQMV inzibati muxtariyyət formasına malik idi və müvafiq olaraq, əhalisinin xüsusi ehtiyaclarını ödəyən bir sıra hüquqlara malik idi. Keçmiş SSRİ Konstitusiyasına əsasən, DQMV SSRİ Ali Sovetinin Millətlər Sovetində 5 deputatla təmsil olunurdu. Azərbaycan SSR Ali Sovetində isə 12 deputatla təmsil olunurdu.
DQMV Xalq Deputatları Soveti — regionda hökumət orqanı — geniş səlahiyyətlərə malik idi. O, vilayətin milli və digər xüsusi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq vilayətdə yaşayan vətəndaşların maraqları əsasında bütün yerli məsələləri həll edirdi. Erməni dili vilayətin bütün dövlət, inzibati və məhkəmə orqanlarında və Prokurorluqda, həmçinin təhsildə, region əhalisinin əksəriyyətinin dil tələblərini əks etdirəcək şəkildə istifadə edilirdi. DQMV-də erməni dilində yerli televiziya və radio yayımları, qəzet və jurnalların nəşri təmin edilirdi.
1971-1985-ci illər ərzində DQMV-nin inkişafına 483 milyon rubl kapital qoyuluşu yönəldildi ki, bu da əvvəlki 15 illik dövrlə müqayisədə 2,8 dəfə çox idi. Əvvəlki 20 il ərzində adam başına düşən kapital qoyuluşunun həcmi demək olar ki, dörd dəfə artmışdı (1981-1985-ci illərdə 226 rubl, 1961-1965-ci illərdə isə 59 rubl). Əvvəlki 15 il ərzində Azərbaycan üzrə adam başına düşən mənzil tikintisi 3,64 kvadrat metr olarkən, DQMV üçün bu göstərici 4,76 kvadrat metr idi. 10.000 əhaliyə düşən xəstəxana çarpayılarının sayı respublikanın qalan hissəsindən 15 faiz çox idi.
DQMV uşaq müəssisələrində yerlərin sayına görə respublikanın regionları arasında nisbətən yüksək mövqe tuturdu. Belə ki, 1971-1985-ci illər ərzində vilayətdə 10.000 əhaliyə düşən uşaq müəssisələrində yerlərin sayının artımı respublika üzrə orta göstəricidən 1,4 dəfə çox idi. Eyni şey ümumi təhsil verən məktəblərdə 10.000 əhaliyə düşən yerlərin sayının artımına da aiddir, DQMV bu göstəricidə 1,6 dəfə üstün idi.
Mənzillərin, malların və xidmətlərin təmin edilməsinin respublika üzrə orta göstəricidən yüksək olması vilayətin sosial və mədəni inkişafı üçün xarakterik idi. Regionda yaşayış sahəsinin adam başına düşən həcmi respublika üzrə orta göstəricidən demək olar ki, üç dəfə çox idi, kənd sakinləri isə respublika üzrə orta göstəricidən 1,5 dəfə çox yaşayış sahəsinə malik idi.
Vilayətin əhalisi daha çox sayda orta tibb personalına (1,3 dəfə çox) və xəstəxana çarpayılarına (3 faiz çox) çıxış əldə etmişdi. Mədəni və informasiya xidmətləri göstərən müəssisələrin şəbəkəsi daha geniş idi (kinoteatr və klubların sayı üç dəfə, kitabxanaların sayı isə iki dəfə çox idi), 100 oxucuya düşən kitab və jurnalların sayı isə 1,6 dəfə çox idi.
Əslində, DQMV Azərbaycanın ümumi inkişafından daha sürətlə inkişaf edirdi. Məsələn, 1970-1986-cı illər ərzində respublikada sənaye məhsulu üç dəfə artarkən, DQMV-də bu göstərici 3,3 dəfə artmışdı (artım tempi 8,3 faiz yüksək idi). 1986-cı ildə vilayətdə əsas kapital qoyuluşlarının həcmi 1970-ci illə müqayisədə 3,1 dəfə artmışdı; respublika üzrə bu göstərici 2,5 dəfə idi. Əsas sosial inkişaf göstəricilərinə gəldikdə, DQMV Azərbaycan SSR üzrə orta yaşayış standartı göstəricilərini üstələyirdi. Həm vilayətdə, həm də bütövlükdə respublikada mədəni müəssisələrin inkişafında əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edilmişdi.
1988/89-cu tədris ilində Dağlıq Qarabağda erməni dilində təhsil verən 136 orta ümumtəhsil məktəbi (16.120 şagird) və 13 beynəlxalq məktəb (7.045 şagird) var idi. Həmin tədris ilində Azərbaycan üzrə 181 erməni məktəbi (20.712 şagird) və 29 beynəlxalq məktəb (12.766 şagird) var idi. Xankəndi Dövlət Pedaqoji İnstitutunda əsasən erməni olan 2.130-dan çox tələbə Azərbaycan, erməni və rus bölmələrində təhsil alırdı. Bundan əlavə, Dağlıq Qarabağda erməni və rus dillərində təhsil verən onlarla ixtisaslaşdırılmış orta məktəb və peşə təhsili müəssisəsi var idi.
Erməni dilində beş müstəqil dövri nəşr çıxırdı. Respublika paytaxtından uzaqda, dağlıq ərazilərdə yerləşən Azərbaycanın digər inzibati ərazi vahidlərindən fərqli olaraq, DQMV televiziya və radio proqramlarının qəbulu üçün texniki infrastruktura malik idi.
Yuxarıda göründüyü kimi və DQMV-nin Azərbaycan daxilində mövcudluğu və inkişafı təsdiq edir ki, formalaşmış muxtariyyət forması əhalinin xüsusi iqtisadi, sosial, mədəni və milli xüsusiyyətlərini və muxtar regionda yaşayış tərzini tam əks etdirirdi.
1828-ci ildə Bakıda heç bir qeydiyyat olmadan 170 min erməni yaşayırdısa, 1988-ci ildə 130 min erməni qeydiyyatdan keçmişdi. Ölkədə 500 min erməni yaşayırdı. Bu 500 min erməni Azərbaycan ticarətində, hökumət ofislərində və bizneslərində aparıcı mövqeləri tuturdu. Bakıda, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və Komitə uzun müddət katibləri (birinci katib), Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi, Ali Sovet, Xalq Komissarları Soveti, Nazirlər Soveti, müavin direktor, şöbə müdirləri, nazirlər, komitə sədrləri və idarəetmədə digər əsas vəzifələrdə çalışırdılar. Bakıda, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və Komitə uzun müddət katibləri (birinci katib), Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi, Ali Sovet, Xalq Komissarları Soveti, Nazirlər Soveti, müavin direktor, şöbə müdirləri, nazirlər, komitə sədrləri və idarəetmədə digər əsas vəzifələrdə çalışırdılar.
1990-cı ilə qədər Azərbaycanda yüksək vəzifələrdə olan ermənilər
1. A.A.Ayriyan – Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Meşə və Ağac Emalı Sənayesi Naziri;
2. V.N.Nersesyan – Bakı şəhəri Kirov rayonu Partiya Komitəsinin Birinci Katibi;
3. N.V.Qabrielyan – “Azərittifaq”ın vitse-sədri;
4. A.S.Bejanyan – Azərbaycan SSR Prokurorluğunun Təhqiqat Şöbəsinin prokuroru;
5. S.M.Q.Ohancanyan – “Azərkəndkimya” Birliyinin Birinci Müavin Sədri;
6. B.A.Ayrapetov – Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinin müavin sədri, Şəhər Planlaşdırma Şöbəsinin sədri;
7. J.S.Sarkisova – Bakı Şəhər Prokurorluğunun Cinayət İşləri üzrə Məhkəmələrdə Monitorinq Şöbəsinin prokuroru;
8. R.M.Qazaryan – Reabilitasiya Müəssisələrində Qanunların Tətbiqi üzrə Monitorinq Şöbəsinin prokuroru;
9. N.A.Melkumyan – Azərbaycan SSR Prokurorluğunun baş mühasibi;
10. L.V.Ohanesyan – Bakı şəhər Prokurorluğunun xüsusi və ümumi şöbəsinin müdiri;
11. A.S.Qevorkyan – Azərbaycan SSR Baş Prokurorluğunun Ofisinin direktoru;
12. E.S.Qasparyan – yol hərəkəti qaydalarının tətbiqinə nəzarət üzrə köməkçi prokuror;
13. E.S.Petrosyan – Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının İnspektorluq Ofisi;
14. O.V.Parsadanov – Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin Prokurorluq Şöbəsi;
15. A.A.Arzumanyan – Bakı Təmir Tikinti İnstitutunun direktoru, Şəhər Şurasının üzvü;
16. A.S.Hambarsumov – Lenin rayonu Partiya Komitəsinin bürosunun üzvü və partiyanın sədri, həmçinin Rayon Partiya Komitəsi;
17. R.S.Bağıryants – SSRİ “Xəzərneftqazsənaye” Sənaye Birliyinin müavin rəisi, İqtisad Elmləri Namizədi, Sovet qaz sənayesinin fəxri fərqlənməsi;
18. M.B.Bunatyan – SSRİ Sənaye Tikinti Bankının Əməliyyat Ofisinin sədri;
19. L.I.Vartapetyan – Bakı su kəmərinin 1-ci müavin rəisi, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının mənzil-kommunal təsərrüfatı işçisi;
20. S.N.Haykazyan – Bakı Qaz İstehsalı İdarəsinin baş mühəndisi;
21. V.P.Yeqizarov – Lenin rayonu Xalq Deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsinin müavin sədri;
22. A.X.Ohanyan – Sanitariya Şöbəsinin baş mühəndisi;
23. R.V.Safaryan – 9 nömrəli Sosial-Mədəni Tikinti İnstitutunun tikinti ofis kompleksinin briqadir rəhbəri, Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin üzvü;
24. N.R.Şahnazaryan – Nizami rayonu Xalq Deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsinin sədri.
Mənbə :
Yusif Qazıyev, Erməni Məsələsi, Bakı, 2009
