Qarabağ ədəbiyyatı

Orta əsrlər və son orta əsrlər Qarabağ ədəbiyyatı haqqında bunları deyə bilərik. Azərbaycan-türk mədəniyyətinin, ədəbiyyatının başlanğıcı, əsasının Qarabağ ədəbi mühiti ilə bağlı olduğu müşahidə edilir. Qarabağ yazılı ədəbiyyatının elmə məlum olan ilk nümayəndəsi VII əsr şairi kimi Davdağdır.

İndiyə qədər qalan yeganə əsər erməni keşişlərinin əmri ilə Alban-Partav-Bərdə sərkərdəsi Cavanşirin öldürülməsinə yazılmış “agi” janrında tərcümə edilmiş şeirdir. Həmin poemanın süjet xətti, ideya-estetik və üslubu, Cavanşir kimi ulu öndərə və sərkərdəyə həsr olunmuş ağı poeması Davdağın zəmanəsinin mətin və tanınmış şairi olduğunu sübut edir. X əsrdə ərəb dilinin Azərbaycan ədəbiyyatının baniləri Əbu Bəkir Əhraad əl-Bərdai, Məkki ibn Əhməd Bərdəi, Xətib Bağdadi Məhəmməd Əl-Bərdai, Əhməd ibn əl-Hüseyn Əbu Səid əl-Bərdai, Əbu Əli əl-Bərdai, Səid ibn əl-Qasim əl-Bərdəi, Əbu Səd əl-Bərdai, Əbu Səd əl-Bərdai kitabından götürülmüşdür. M.Mahmudovun “Ərəb dilində fəaliyyət göstərən Azərbaycan şair və yazıçıları” (VII-XII) təkcə Azərbaycanın deyil, həm də bütün İslam dünyasının görkəmli alim və filosoflarıdır Namidar “İncil”i ərəb, fars və türk dillərinə tərcümə etməklə şöhrət qazanmışdır.

Zəld ibn Hüseyn ibn Ömər Beyləqani də Mücirəddinin müasiri olmuş və ən yüksək elmi dərəcəyə çatmış, Dəməşqə getmiş, ədəbi təfəkkürün və fəlsəfənin qabaqcıl şəxsiyyəti kimi şöhrət qazanmış, ədəbi əsərlər yaratmışdır. Aşkar tarixi reallığın təsiri ilə ərəb və fars dillərində yaranmış Azərbaycan ədəbiyyatında XIII əsrdən başlayaraq ana dilində əsər yaradan yazıçı və şairlərin sayı artır. XIII əsr epik poeziyasına misal kimi “Dastani-Əhməd Hərami” poemasını qeyd edə bilərik. Bu poemada İslamın humanist məziyyətləri hərfi bir mövzu kimi çatdırılır və müəllif oxucunu yaxşılığa, ədalətə, humanizmə, düzlüyə, şüurluluğa, imana dəvət edir, onu mənfi cəhətlərdən yayındırır. Orta əsrlərin döyüş romanlarından fərqli olaraq, burada əsas məqsəd hadisələri cəlbedici etmək deyil, mənəvi ideyanı oxucuya təsirli şəkildə çatdırmaq idi. XIV əsrdə  Tuti Abdulla Qarabaği fəaliyyət göstərirdi və onun haqqında əlimizdə heç bir əsəri yoxdur, lakin onun adı «Həqiqətüs-şüara»da çəkilmişdir» və başqa mənbələrdə. əsrlər boyu öz dövrünün görkəmli alimlərindən biri olmuş, Səmərqəndə Hüseyniyyə sarayına gedərək Mövlanə Yusif səviyyəsinə çatmışdır. Bunların hamısı Qarabağ ədəbiyyatı mühitinin tarixinin çətin dövrlərindən indiyə qədər gəlib çatmış, Azərbaycan mədəniyyətini və IX əsrin ən güclü ədəbi mühitini yaratmışdır ideya-estetik süjeti, ədəbi üslub meylləri və rəngarəngliyi ilə təkcə Azərbaycanda deyil, həm də türk və Şərq ədəbiyyatında dəyərli mövqe tuturdu. Ziyadi Qarabağı və Molla Pənah Vaqif həqiqətən də fəaliyyətləri ilə məşhurdurlar. Qahirə kitabxanasında XVI əsrin filosof yazıçısı Məhəmməd Qarabağinin əsərləri qorunur.

XVI-XVII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət və qəhrəman dastanlarının formalaşması dövrü kimi tanınır. Yazılı poeziyada qazanılan nailiyyətlər Qurbaninin, Aşıq Abbas Tufarqanlının yaradıcılığında müşahidə olunur. Bu dövrdə “Aşıq Qərib”, “Abbas və Gülgəz”, “Əsli və Kərəm” və digər mükəmməl məhəbbət dastanları formalaşaraq xalq yazıçısı və şairlərinin yaradıcılığına daxil olmuş, Şah İsmayıl Xətayinin yaradıcılığından məlum olan qoşma, gəraylı, varsağı, bayatılar bu dövrdə təkmilləşmişdir.

XVIII əsrdə Şuşa-Pənahabad Qarabağ ədəbi mühiti yarandıqdan sonra Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin qaynar mərkəzinə çevrilmiş və Qarabağ xanlığı Naxçıvan, İrəvan, Gəncə, Şəki və Gürcüstanın ictimai-siyasi hadisələrinin istiqamətini müəyyən etməyə başlamışdır. Onların arasında sıx əlaqələr yaranmış və bu əlaqələr Qarabağ ədəbi mühitinin təsir dairəsini genişləndirmişdir. XVIII əsrdən başlayaraq Qarabağ ədəbi mühiti ilk realistik poemanın əsasını qoymuş, XIX əsrin hərfi realistik metodunun yaranmasına və təkmilləşməsinə səbəb olmuşdur. XVII-XVIII əsrlərdə aşıq yaradıcılığının təsiri ilə Azərbaycan ədəbiyyatı həqiqi həyata, xalq dilinə yaxınlaşdı və Azərbaycan poeziyasında realizmə keçid dövrü başladı. XVIII əsrdə Qarabağda Molla Pənah Vaqif tərəfindən yeni milli şeir məktəbi yaradılmış və Qasım bəy Zakir tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Xüsusilə Vaqifin fəaliyyəti müstəsna rol oynayır. O, sadə, realist, dünyəvi obrazlar yaradaraq, inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirərək klassik romantik sənətdən realizmə doğru irəliləyib. Vaqif həm də görkəmli siyasi xadim olub, uzun müddət Qarabağ xanlığının xarici siyasətinə rəhbərlik edib. XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlərin son mərhələsi və yeni dövrün başlanğıc mərhələsi kimi səciyyələnir. XVIII əsrdə Qarabağ xanı qızı Ağa Bəyim ağa Tuti Şərqdə ən müdrik kimi məşhurdur və Qacar ​​Fətəli şahın rəhbərliyi dövründə şah diplomatiyasının aparıcı şəxsiyyəti olmuş və onun məşhur bayatı indiyədək qəhrəmanlıq ruhu ilə tanınır. Xalq ədəbiyyatının mühüm janrı olan bayatıların vətəni Qarabağ torpaqları olmuşdur. Ola bilsin ki, türk dünyasının ilk bayatı burada yaranıb və buna görə də digər bölgələrlə müqayisədə bayatı üstünlük təşkil edir. Bayatı Bayat nəslindən olan Kərkük türklərinin məskunlaşdığı İraq, Bağdadda ən zəngin janrlardan biridir və Kərkük türklərinin bayatıları çox məşhurdur. Hamıya aydındır ki, XVI əsrin və bütün dövrlərin dahi şairi Məhəmməd Füzuli də bayatı olub. Sarı Aşıq bayatı ustası kimi Qarabağın Güləbird (Laçın rayonu) kəndindəndir. XIX əsrdə Qarabağ ədəbiyyatı “Qızıl dövr”ə qədəm qoydu və Şuşa Qafqazın mədəniyyət mərkəzinə çevrildi. Şair, rəssam, alim Mir Möhsün Nəvvabın “Tərkireyi – Nəvvab” adlı əsərində 100 yazıçı və şairin adı çəkilir. Şairə Xurşudbanu Natəvan, Aşıq Pəri və “Qarabağnamə”nin müəllifləri  Adıgözəl bəy, Mirzə Camal Cavanşir, Mirzə Mehdi Xəzani, Əhməd bəy Cavanşir o dövrün görkəmli şəxsiyyətləridir. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya imperiyasına inteqrasiyasından sonra Qarabağ mədəniyyətində, o cümlədən ədəbiyyatda qərb meylləri gücləndi. Onun təsiri altında milli və realist-dünyəvi motivlər aparıcı oldu. Zakir və onun müasirlərinin fəaliyyətində Füzuli ənənələri qorunub saxlanılır və davam etdirilir və bunun əsl nümunəsi Xurşud Banu Natəvandır. (1830-1897). Şuşadakı “Məclisi-üns” poetik məclisinə Xurşud Banu Natəvan, “Məclisi-fəramuşan”a isə Mirzə Möhsün Nəvvab başçılıq edirdi. Görüşlər arasında sıx əlaqə yaranıb, şairlər bir-biri ilə ünsiyyətdə olublar. Bütövlükdə XIX əsr ədəbiyyatı ədəbiyyatın yüksək pilləsi sayılan Qarabağ ədəbi mühitinin XX əsr ədəbiyyatına keçidə yol açmışdır. XIX əsrin sonlarında Nəcəf bəy Vəzirovun (1854-1926) qələmə aldığı komediyaları, Axundzadənin davam edən ənənələri, “Müsibəti-Faxrəddin” (1894) faciəsi, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin komediya və faciələri Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişdir. Azərbaycanın ilk peşəkar qadın aşığı olan Aşıq Pərini Qarabağ yetişdirib. Yazılı və xalq ədəbiyyatının mütərəqqi birgə dövründə baş vermişdir. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Qarabağ mədəni mühitinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri dahi bəstəkar, Şərqdə ilk operanın banisi, böyük yazıçı, ilk liberetto müəllifi, musiqili komediya yaradıcısı, jurnalist, publisist, Azərbaycan himninin müəllifidir. Ümumiyyətlə, Qarabağın ən görkəmli nümayəndələrini aşağıdakı kimi sadalaya bilərik:

Yusif Vəzir Çəmənzəminli- ilk romanların (“İki od arasinda”, “Qızlar bulağı”) müəllifi, yazıçı-etnoqraf, xalq tədqiqatçısı, diplomat.

Ceyhun bəy  Hacıbəyli – yazıçı, publisist diplomat, folklor üzrə mütəxəssis (ilk dəfə Parisdə “Qarabağ xalqı” kitabını fransızca və orijinal mətnlərdə nəşr etdirdi;

Əhməd bəy Ağayev – ilk böyük ideoloq, yazıçı və alim, publisist jurnalist, erməni terrorizminə qarşı mübarizə aparan ilk türk milli təşkilatı olan “Difai”nin yaradıcısı;

Firudin bəy Köçərli – ilk ədəbiyyat tarixçisi, Qori və Qazax müəllimlər seminariyasının müdiri;

Süleyman Sani Axundov – uşaq ədəbiyyatının ilk müəlliflərindən biri, “Laçın yuvası” dramaturgiyasında bütün Azərbaycan mentalitetini əhatə edən ilk bəy obrazının yaradıcısı və Milli Qəhrəman statusu almış ilk yazıçı-müəllim;

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev – tarixi dram janrının banisi, ilk opera və dirijorun quruluşçu rejissoru, “Yəyarsan qaz ətini, gorarsan ləzzətini” (1892) və  “Dağılan tiphaq” (1896) “Bəxtsiz cavan” (1900) və “Pəri-cadularım” (19, 1900) dramlarının müəllifidir. cahənnəm məktubları”, “Şeyx Şaban”, “Xəyalət”, “Aj həriflər”, “Ağa Məhəmməd şzah Qacar” (1907)

Baxmayaraq ki, bu şair və yazıçılar Qarabağda doğulub, Azərbaycan ədəbiyyatının və mədəniyyətinin ideya ustası olublar bütün türk dünyasının övladları kimi rəğbətlə qarşılanıblar.

Mənbə:

www.karabakh.az

www.azerbaycanli.org