İrəvan əhalisi
İrəvan şəhərinin əhalisi haqqında məlumatlara XIX əsrə qədər ayrı-ayrı səyyahların və tarixçilərin qeydlərində, Osmanlı işğalı zamanı tərtib olunmuş vergi dəftərlərində rast gəlinir. İrəvan xanlığının rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra aparılmış kameral siyahıyaalma, statistik hesabatlar və illik nəşr olunan təqvimlər şəhər əhalisi haqqında kifayət qədər ətraflı məlumat verir. İlkin mənbələr təsdiq edir ki, İrəvan şəhərinin yerli əhalisi azərbaycanlı türklərdən ibarət olmuşdur. Müxtəlif dövrlərdə şəhərlə bağlı məlumatların fərqlənməsi Osmanlılarla Səfəvilər arasındakı müharibələrlə əlaqəlidir.
Məşhur türk tarixçisi və coğrafiyaşünası Övliya Çələbi 1647-ci ildə Çuxur-Səd bəylərbəyliyini gəzmiş və “Səyahətnamə” kitabında İrəvan qalası və şəhəri haqqında ətraflı məlumat vermişdir. O, şəhərin daxili hissəsində gildən örtülmüş təxminən 2060 ev, qalada 3000 mühafizəçi, 3000 xan qoşunu və 7000 vilayət əsgərinin olduğunu qeyd edir. Bu məlumatlara əsasən hər ailədə 5-6 nəfərin yaşadığını nəzərə alaraq, İrəvan şəhərinin qala daxil olmaqla əhalisinin təxminən 25 min nəfər olduğunu söyləmək olar.
Fransız səyyahı Jan Şarden 1673-cü ildə İrəvanda gördüklərini geniş şəkildə təsvir etmişdir. O, İrəvan qalasını və Xan sarayını təsvir edərək, qalada təxminən 800 evin olduğunu və buranın kiçik bir şəhərdən böyük olduğunu yazmışdır. O, qalada yalnız saf qanlı Səfəvilərin yaşadığını və qalada iki min əsgərin olduğunu qeyd etmişdir. Şardenin “saf qanlı Səfəvilər” dedikdə, şiə məzhəbli türk qızılbaşlarını nəzərdə tutduğu məlumdur.
İrəvan əhalisi ilə bağlı “Köhnə İrəvan” kitabında Yervand Şahaziz, Jan Şardenin verdiyi məlumatları bir daha təsdiqləyərək, qalada yalnız türklərin yaşadığını, lakin ermənilərin burada mağazalarının olduğunu, gündüz ticarətlə məşğul olub, axşam evlərinə getdiklərini yazmışdır.
Alman səyyahı Kaspari Şillinger 1700-cü ilin yazında İrəvana səfəri zamanı şəhərdə azərbaycanlı türklərin sayca üstün və siyasi baxımdan hakim olduqlarını qeyd etmişdir. O yazır: “İrəvan şəhərində (yəni qala divarları içərisində) yalnız iranlılar (yəni azərbaycanlı türklər) yaşayırdı, lakin şəhərin ətrafında, Üçkilsə kimi yerlərdə erməni tacirlər və sənətkarlar mövcud idi. Onlar iranlılara vergi ödəyirdilər.”
Rus qoşunlarının Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsini təşviq etmək üçün erməni İsrail Ori 25 iyul 1701-ci ildə I Pyotra təqdim olunan qeydlərində İrəvan qalasının ələ keçirilmə yollarını təsvir edir. O, qeyd edir ki, “şəhərin barıt və digər hərbi sursat anbarı ermənilərin əlindədir və burada İran sikkələri zərb edilir.” Ori, şəhərdə 300-dən çox erməninin yaşadığını və onlarla anlaşma yolu ilə qalanın qapılarının açılaraq rus qoşunlarının qəfil hücumla şəhəri ələ keçirə biləcəyini yazmışdır.
İrəvana ermənilərin yerləşdirilməsi tarixdə müxtəlif vaxtlarda baş vermişdir. 1736-cı ildə Muğan çölündə tacqoyma mərasimindən sonra Nadir şah burada əsir düşən erməniləri xanlar arasında bölüşdürmüşdür. Üçkilsə katolikosu Abram Kretatsi Nadir şahın etimadını qazanaraq, əsir düşən bəzi erməniləri İrəvana göndərməyə nail olmuşdur. 1740-cı illərin əvvəlində katolikos Qazar Çahçesinin təşəbbüsü ilə Anadolu və Kürdüstandan (Şərqi Anadolu) ermənilər gətirilərək Üçkilsə və ətraf bölgələrdə yerləşdirilmişdir.
Osmanlı işğalından sonra tərtib edilmiş İrəvan əyalətinin ətraflı siyahıyaalma kitabında 428 evli türk müsəlman, 224 evli və 9 subay xristian qeydə alınmışdır. Hər ailənin orta hesabla 5 nəfər olduğunu nəzərə alsaq, şəhərin əhalisinin 63.5%-nin türk müsəlman, 36.5%-nin isə xristianlardan ibarət olduğu görünür. Həmin dövrdə şəhərdə 100 xristian qaraçı (boşa) ailəsinin yaşadığını nəzərə alsaq, ermənilərin ümumi əhalinin yalnız 21.6%-ni təşkil etdiyi məlum olur.
İrəvan xanlığında ermənilərin kütləvi şəkildə yerləşdirilməsi 1801-ci ildə rus qoşunlarının İrəvan xanlığını işğal etməsi ilə başlamışdır. İrəvan qalasının işğalına görə “İrəvanski qraf” fəxri adı alan general İvan Paskeviç, İrəvana İvan Şopeni göndərmişdir. O, yeni yaradılmış “Erməni vilayəti”ndə aparılan kameral siyahıyaalma nəticələrini təqdim etmişdir. Siyahıyaalmada “müsəlmanlar”, “yerli ermənilər”, “İrandan köçənlər” və “Türkiyədən köçənlər” kimi kateqoriyalar verilmişdir.
İrəvan şəhərinin əhalisi ilə bağlı müxtəlif tarixi mənbələr göstərir ki, 1827-ci ildə şəhərin 20 min nəfərlik əhalisinin 80%-ni azərbaycanlılar, 20%-ni isə ermənilər təşkil edirdi. Lakin 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən gətirilən ermənilər nəticəsində şəhərin demoqrafik tərkibi dəyişməyə başlamışdır.
1886-cı ildə aparılan siyahıyaalmaya görə, İrəvan şəhərində 14.738 nəfər qeydə alınmışdır ki, bunun 49.04%-i (7.228 nəfər) azərbaycanlılar, 48.45%-i (7.142 nəfər) isə ermənilər idi.
1897-ci ildə keçirilmiş Ümumrusiya siyahıyaalmasına əsasən, İrəvan şəhərində 29.006 nəfər yaşayırdı və onların 43.19%-i (12.529 nəfər) azərbaycanlılar, 43.15%-i (12.516 nəfər) isə ermənilər idi.
XX əsrin əvvəllərində ermənilər Osmanlı imperiyasında baş verən hadisələrdən istifadə edərək Cənubi Qafqaza köç etməyə davam etdilər. 1918-1920-ci illərdə erməni daşnak hökuməti tərəfindən İrəvan şəhərində azərbaycanlılara qarşı soyqırım törədildi və onların əksəriyyəti ya öldürüldü, ya da şəhərdən qovuldu.
Sovet hakimiyyəti dövründə isə azərbaycanlıların şəhərdə sayı getdikcə azalırdı və 1988-ci ilə qədər demək olar ki, tamamilə qovuldular.
