Ermənilərin Qarabağa köçürülməsi
Rusiyanın himayəsi altında Ermənistan dövlətinin yaradılması, eləcə də ermənilərin Türkiyə və İrandan Rusiyanın işğal etdiyi torpaqlara köçürülməsi heç də təsadüfi deyildi ki, bu da Rusiya və Ermənistan tarixində deyildiyi kimi təkcə ticarət sahəsində deyil, həm də Şərqi müsəlman dövlətlərinə, xüsusən də Türkiyəyə və 118-ci əsrdən başlayaraq Azərbaycan-Türkiyə ilə bağlı düşmən münasibətdən irəli gələn rus-erməni münasibətlərinin nəticəsi idi.
XV əsrin sonlarına aid naməlum yazıçının ermənicə “Çar idim” poemasına diqqət yetirək. Şeir rus çarı üçüncü İvanın (1462-1505) Bizans şahzadəsi Sofiya Poleoloqla toyunu təsvir edir. Üçüncü İvanın hədiyyələrini rədd edərək İstanbulun işğalını tələb etdi, üçüncü İvan isə Qüdsü azad edib Eçmiədzini tutacağını vəd etdi.
Göründüyü kimi, şeirin ideyası “Moskva-üçüncü Roma” nəzəriyyəsi ilə kifayət qədər oxşardır. (Moskvanın üçüncü Roma kimi ideyaları 1453-cü ildə İstanbulun süqutundan sonra yaradılmış və XVI əsrin əvvəllərində Yelizar monastırının memarı Filofey tərəfindən tam nəzəriyyəyə çevrilmişdir. Bu nəzəriyyə Rusiyanın Bizansın ikinci Roma adlanan mülki və hüquqlarının varisi olması və Türkiyəyə və digər xristian dövlətlərinə qarşı olan məsələyə və digər məsələlərə söykənirdi). Şeirin ideyası təkcə arzu şəklində qalmamışdır. İdeyanın həyata keçirilməsi üçün Rusiya-Ermənistan hərbi-siyasi birliyinin yaradılması istiqamətində addımlar atıldı.
Qazan (1552) və Həştərxanın (1556) Rusiya və türk müharibələri (1635-1639, 1711, 1768-1774, 1787-1791) tərəfindən işğalı ilə Ermənistan-Rusiya əlaqələri genişlənmiş, Xəzəryanı torpaqları ələ keçirmək cəhdləri hətta güclənmişdir. Bu proses zamanı ermənilərin Rusiyaya köçürülməsinə başlanılıb və onların müstəmləkələri yaradılıb.
Bu prosesdə Böyük Pyotrun erməni xalqına verdiyi dövlət ordeninin (10 oktyabr 1724-cü il) böyük rolu olmuşdur. Sərəncamda ermənilərin Rusiyanın işğal etdiyi torpaqlara köçürülməsi razılaşdırılırdı.
Birinci Pyotrun bu siyasi kursu bir əsr ərzində davam etdi. 1804-1813-cü illər Rusiya-İran müharibəsində Rusiyanın qələbə çalmasından və Azərbaycanı iki yerə bölən Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasından sonra ermənilərin köçürülməsi və birləşməsi daha da gücləndi. 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsində İrəvanın işğalından sonra planın həyata keçirilməsinə başlanıldı. Erməni katolikonu Nerses Aştaraketsi ermənilərin köçürülməsi ilə bağlı layihə hazırlayıb. Planın işlənib hazırlanmasında və həyata keçirilməsində A.S.Qriboyedovun da əməyi var.
Nerses 1827-ci ilin noyabrında ermənilərin köçürülməsinə rəhbərlik etmək üçün Peterburqdan dəvət olunur. O, həmin vaxt Təbrizdə qalan Yegiazar Lazaryana yazırdı:
“Mən indicə erməni xalqının sədaqətli himayədarı A.S.Qriboyedovdan xahiş etdim ki, xristian qaçqınları və onların rus ağalarının bayrağı altında qəbul edilməsi barədə xahişimi unutmasın… Mən İranda yaşayan bütün ermənilər (Paskeviç) haqqında da yazıram və indi də İvan Fyodoroviç Paskoviçdən xahiş edirəm ki, Rusiya hakimiyyətinin himayəsi altında olan şəhər və kəndləri Rusiya hakimiyyətinin himayəsində olan kəndlərə qaytarasınız”.
1828-ci il fevralın 10-da bağlanmış Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsində ermənilərin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu.
15-ci maddədən: “Əlahəzrət şah Azərbaycan adlanan bölgənin əhalisinə və məmurlarına hədiyyələr verir… Üstəlik, bu ailələrə İrandan Moskvaya sərbəst köçmək və daşınar əmlaklarını heç bir tarif və vergi tətbiq etmədən daşıyıb satmaq üçün bir il vaxt verir. Daşınmaz əmlaka gəlincə, ailələrə beş il müddət verilir ki, onu satsınlar və ya könüllü olaraq kiməsə təqdim etsinlər.”
Ermənilərin köçürülməsini təşkil etmək üçün İrəvan və Naxçıvanda köçürmə komitələri yaradıldı. Köçkünlərə mühüm imtiyazlar verildi: onlar altı il müddətinə vergi və tariflərdən azad edildi. Onlara İrandan alınan təzminatdan müavinətlər çatdırılıb.
Müəyyən hazırlıq tədbirləri həyata keçirildikdən sonra köçürülməyə başlanılıb. İrandan köçürülən ermənilərin sayı 40-50 min nəfər idi. 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı və ondan sonra Türkiyədən 90 min erməni gətirildi. Sonrakı dövrdə Rusiyadan İrandan, Türkiyədən və digər Şərq ölkələrindən ermənilər köçürüldü. Köçürülmənin əsas istiqaməti Zaqafqaziya idi.
N.İ.Şavrov 1911-ci ildə yazırdı: “Bu günə qədər Zaqafqaziyanın ümumi əhalisinin 1 milyon 300 min nəfərindən 1 milyonu aborigen sakinlər deyil, onlar bizim ölkədən ora köçürülüblər”.
Ermənilər Zaqafqaziyada məskunlaşacaqları yerlərə böyük diqqət yetirirdilər.
A.S.Qriboyedov yazırdı: Rusiya ordusunun işğal etdiyi Təbriz, Xoy, Salmas, Marağa rayonlarından erməniləri Naxçıvana, İrəvana və Qarabağa köçürmək lazımdır.
Qriboyedov üzərinə düşən vəzifəni böyük ləyaqətlə yerinə yetirdi.
Şavrov yazırdı: “Ermənilər Yelizavetpol (Gəncə-K.Ş) və İrəvan quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında məskunlaşmışdılar… Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsində (Dağlıq Qarabağ) və Göyçə gölünün sahillərində ermənilər məskunlaşmışdılar”.
Beləliklə, ermənilərin köçürülməsi yuxarıda qeyd olunan rayonların etnik tərkibində dəyişikliklərə səbəb oldu.
1823 erməni ailəsinin məlumatına görə, Qarabağ quberniyasının (keçmiş Qarabağ xanlığının ərazisi) 20 min ailənin 1,5 mini təşkil edirdi.
Köçürülmədən sonra əhalinin etnik tərkibi kəskin şəkildə dəyişdi.
1832-ci ildə Qarabağın ümumi əhalisinin 64,8 faizini azərbaycanlılar, 34,8 faizini isə ermənilər təşkil edirdi.
Bu siyasət o vaxt məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilirdi.
1880-ci illərdə Şuşa qəzasının ümumi əhalisinin 41,5 faizini azərbaycanlılar, 58,2 faizini isə ermənilər təşkil edirdi. Rusiyada bu göstəricilər 1897-ci ildə 45 və 53%, 1917-ci ildə isə 40,2 və 52,3% təşkil edirdi. Ermənilərin azərbaycanlıların törətdiyi soyqırımı 1918-1920-ci illərdə Qarabağı əhatə edib.
Tarixi ədalətsizlik 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasında baş verdi ki, dağ və düzənliklər bir-birindən süni şəkildə ayrıldı, erməni əhalisinin birləşməsi üçün əlverişli şərait yaradıldı və azərbaycanlıların demokratik mövqeyinə ağır zərbə vuruldu.
1926, 1959, 1970, 1979-cu illərin siyahıyaalınmasına əsasən, Dağlıq Qarabağ əhalisinin 10,1 və 89,1 faizini azərbaycanlılar və ermənilər təşkil edib: 13,8 və 84,4 faizini, 18,1 və 80,5 faizini, 23 faizini və 75,9 faizini azərbaycanlılar və ermənilər təşkil edib.
1978-ci ildə Dağlıq Qarabağ erməniləri köçürülmələrinin 150 illiyini qeyd etmiş, Marağaşen-Leninavan bölgəsi Mardakert-Ağdərə ərazisində xüsusi abidə ucaldılmışdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ermənilərin köçürülməsi həm Rusiyanın, həm də Ermənistanın siyasi maraqları naminə həyata keçirilib.
Minlərlə erməni iki ölkənin bu təxribatçı siyasətinin qurbanı oldu. Bu siyasi oyunların acı nəticələri iqtisadi maraqlarla bağlı məsələlərdə mahir olan ermənilərin haqqına xidmət etməmiş, onlar erməni və rus rəhbərlərinin onlara tapşırdıqları satqınların tapşırıqlarını amansızlıqla yerinə yetirmiş və hər dəfə bu əməllərin ardınca milli məğlubiyyət və faciə ilə üzləşmişlər. Hər zaman bu hiylələrin obyekti olmuş Türkiyə və Azərbaycan müəyyən çətinliklərə baxmayaraq, bu problemlərin öhdəsindən uğurla gəldi.
Mənbə: Yaqub Mahudov, Kərim Şükürov Qarabağ- Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı -2005
