Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə Qarabağ (1918-1920)

Təxminən 120 il davam edən Rusiya imperiyasının əsarətindən azad olan Azərbaycan xalqı Şimali Azərbaycanda yeni müstəqil dövlət qurdu. Azərbaycan Demokratik Respublikasının İstiqlal Bəyannaməsində qeyd edilirdi ki, Rusiya tərəfindən Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən işğal edilən Şimali Azərbaycan torpaqları Azərbaycan xalqının qanuni mirasıdır. Bəyannamənin birinci maddəsində bildirilirdi: “Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqı suveren hüquqlara malik olacaqdır. Şərqi və Cənubi Zaqafqaziyanı əhatə edən Azərbaycan qanuni müstəqil dövlətdir.”

Azərbaycan Demokratik Respublikası siyasi və hüquqi əsaslandırılmış xəritəsini təqdim etdi. O, Qarabağın bütün tarixi ərazisində öz hakimiyyətini yaymağa çalışdı. O dövrdə yenicə qurulmuş Ermənistan Respublikası Qarabağa əsassız iddialar irəli sürdü, lakin Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökuməti bu iddialara qarşı çıxdı. 18 noyabr 1918-ci ildə İstanbulda Osmanlı dövlətinin Xarici İşlər Naziri ilə aparılan danışıqlarda, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Parlament sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov (1862-1934) bildirmişdi: “Ermənilər tərəfindən qaldırılan Qarabağ məsələsi təkcə 5 və ya 10 kəndi əhatə etmir, dörd bölgəni əhatə edir: Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur. Bu ərazi yalnız bir xalqa məxsusdur və müsəlmanlarla ermənilərin sayı bərabər olmasa da, ermənilərin üstünlük təşkil etməsi barədə danışmaq üçün heç bir əsas yoxdur, çünki onlar bu bölgənin yerli sakinləri deyillər. Onlar Rusiya ilə müharibədən sonra Türkiyədən buraya köçüblər… Nəhayət, Qarabağın özündə ermənilər ayrı yaşamadılar, azərbaycanlılarla birlikdə məskunlaşdılar. Buna baxmayaraq, biz problemin sülh yolu ilə həllinin tərəfdarıyıq.”

Ermənilər Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə də Qarabağı işğal etmək üçün əvvəlki soyqırımlarını davam etdirdilər. Mövcud vəziyyəti nəzərə alaraq, Azərbaycan hökuməti 1919-cu ilin yanvarında Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzurda baş verən hadisələrlə məşğul olmaq üçün Qarabağ general-qubernatorluğunu yaratdı və Xosrov bəy Sultanovu Qarabağın general-qubernatoru təyin etdi. Ermənistanın Xarici İşlər Naziri general-qubernatorluğun yaradılmasına narazılığını bildirdi, lakin Azərbaycan hökumətinin cavabı etirazın əsassız olduğunu və bu ərazilərin Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz hissəsi olduğunu qeyd etdi. Qarabağ general-qubernatorluğu Ermənistanın iddiaları və əvvəlcə ingilislərlə, sonra isə amerikalılarla gərgin münasibətlər şəraitində fəaliyyət göstərməli oldu. Buna baxmayaraq, ermənilər Qarabağ general-qubernatorluğunun bölgədə sülh yaratmasına imkan vermədilər.

1919-cu ilin sonu – 1920-ci ilin yazında erməni daşnaklarının silahlı dəstələri Zəngəzurun dinc əhalisinə hücum edərək kütləvi qırğınlar törətdilər.

Ermənilər Cavanşir bölgəsində də fəal idilər. Onların Cavanşirin dağətəyi kəndlərinə hücumları adi hala çevrilmişdi. 1918-ci ilin yaz-yay aylarında erməni quldur dəstələri Cavanşirin düzənlik bölgələrində yaşayan müsəlmanlara qarşı çoxsaylı zorakılıq aktları törətdilər. “Ermənilər, Tərtər çayının istiqamətini dəyişərək Aran kəndlərinin su təchizatını kəsdilər və onlara böyük ziyan vurdular. Vəziyyət o həddə çatmışdı ki, kənd sakinlərinin içməyə təmiz suyu belə qalmamışdı.”

Qarabağın başqa bir bölgəsi olan Cəbrayıl da erməni silahlı hücumlarına məruz qaldı. Onlar 1918-ci ilin dekabrında Cəbrayıla hücumlarını intensivləşdirdilər, 1919-cu ilin əvvəlində isə təcavüz daha dağıdıcı xarakter aldı.

Ermənilərin barbarlığı Qarabağın siyasi mərkəzi və Şuşa qəzasının mərkəzi olan Şuşada daha qəddar bir formada davam etdi.

Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ermənilərin ən iyrənc silahlı üsyanı 22 mart 1920-ci ildə Novruz bayramı zamanı Şuşada baş verdi. Bu separatçı üsyan Azərbaycanı işğala hazırlayan bolşeviklər tərəfindən dəstəklənmişdi. Bir sıra bölgələrdə separatçı üsyanlar yatırıldı, lakin onlar Askeran qalasını ələ keçirməyə nail oldular. Hərbi-siyasi tədbirlər nəticəsində Azərbaycan Demokratik Respublikası Qarabağ üzərində suveren hüquqlarını bərpa etdi. Lakin ermənilərin törətdiyi separatçı üsyanlar və soyqırımlar 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutunu sürətləndirdi.

Mənbə: Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov – Qarabağ: Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı – 2005