Azərbaycanlıların soyqırımı və deportasiyası
XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası (1813-cü ildə Gülistan müqaviləsi və 1828-ci ildə İranla Rusiya arasında Azərbaycan ərazisinin bölünməsi ilə bağlı Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra) Azərbaycan torpaqları daxilində bufer zona rolunu oynayacaq Erməni dövlətinin qurulması planını həyata keçirməyə başladı. 300 il əvvəl gələcək imperiyasının planlarını quran I Pyotr cənuba elçilərini göndərərək dedi: “Onları [erməniləri] öz torpaqlarımıza cəlb etməli və köçürməliyik ki, onlar Rusiyanın sığınacağı ola bilsinlər.”
Bu məqsədlə, XIX əsrin ilk yarısında İran və Türkiyənin təxminən 300 min erməni əhalisi Azərbaycana köçürülərək İrəvan (indiki Yerevan), Dağlıq Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur, Dərələyəz, Ordubad, Vədibasar və digər bölgələrə yerləşdirildi.
Ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsinə baxmayaraq, burada yaşayan azərbaycanlı əhalinin sayı ermənilərdən üstün idi. Məsələn, 1886-cı ildə Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzasında yerləşən 326 kənddən yalnız 81-də ermənilər yaşayırdı. İrəvan qəzasının əhalisinin 66 faizi azərbaycanlı, yalnız 34 faizi isə erməni idi. Bu bölgələrdə ermənilərin üstünlüyünü təmin etmək üçün azərbaycanlılara qarşı qırğın siyasəti həyata keçirildi. Bu məqsədlə çar Rusiyası erməniləri gizlicə silahlandırdı və hərbi dəstələr yaratdı.
Azərbaycanlıların indiki Ermənistan və Dağlıq Qarabağ ərazilərindən kütləvi şəkildə qovulması, sülhsevər əhaliyə qarşı zorakılıq və vəhşiliklər XX əsrin əvvəllərində, xüsusən 1905-1907-ci illərdə Rusiya hökumətinin köməyi və himayəsi altında xüsusilə aşkar şəkildə müşahidə edildi. Azərbaycanın Zəngəzur, İrəvan, Naxçıvan, Ordubad, Qazax və Qarabağ bölgələrində yüzlərlə kənd yandırıldı, uşaqlardan tutmuş qoca yaşlılara qədər hər kəs amansızcasına qətlə yetirildi.
1918-1920-ci illər hadisələri, Mart soyqırımı
1918-ci ilin martında Rusiya bolşevik lideri Vladimir Lenin Stepan Şaumyanı Qafqazın xüsusi komissarı təyin edib Bakıya göndərdi. Bakıda hakimiyyətə gəlmək istədiklərini iddia edən bolşeviklər erməni daşnaklarının silahlı qüvvələrinin gizli məqsədləri üçün əlverişli şərait yaratdılar. Azərbaycanlıların kütləvi qırğını 31 martda Bakıda başladı. Stepan Şaumyanın etirafına görə, Bakı Sovetinin 6000 silahlı əsgəri və “Daşnaksütun” partiyasının 3-4 min nəfərlik silahlı qrupu da sülhsevər azərbaycanlıların qırğınında iştirak etdi.
Qırğının üç günü ərzində silahlı ermənilər bolşeviklərin köməyi ilə azərbaycanlıların yaşadığı məhəllələrə qəflətən hücum edərək hər kəsi qətlə yetirdilər. Bu dəhşətli günlərin şahidi olan alman Kulner 1925-ci ildə Bakı hadisələrini belə təsvir etdi: “Ermənilər müsəlman (azərbaycanlı) məhəllələrinə soxularaq hər kəsi qətlə yetirdi, qılınclarla doğradı, süngülərlə deşdi. Qırğının bir neçə günündən sonra 87 azərbaycanlının cəsədi qulaqları və burunları kəsilmiş, qarınları yarılmış, cinsiyyət orqanları kəsilmiş halda xəndəkdə tapıldı. Ermənilər nə uşaqlara, nə də qocalara rəhm etmirdilər.”
XX əsrin əvvəllərində (1905-1907, 1918-1920) baş verən iki qırğın zamanı təxminən 2 milyon azərbaycanlı öldürüldü və torpaqlarından zorla qovuldu.
Mart soyqırımı zamanı Bakının bir hissəsində qulaqları və burunları kəsilmiş, qarınları yarılmış 57 qadının cəsədi tapıldı. Biz başqa dəhşətli faktları da saymaq olar: canlı cavan qadınların divarlara mıxlanması, erməni işğalından qaçan 2000 nəfərin sığındığı şəhər xəstəxanasının yandırılması. Sağ qalan insanları güllələmək üçün ermənilər əvvəlcədən müəyyən yerlərə pulemyotlar qoymuşdular.
İrəvan vilayətində, Şərur-Dərələyəz, Sürməli, Qars və digər bölgələrdə azərbaycanlıların qırğınında aktiv iştirak edən erməni zabiti Ovanes Apresyanın xatirələri əsasında amerikalı aqronom Leonard Ramsden Hartvill “Belə bir insan ola bilər” adlı kitabını yazmışdır. Kitabın müəllifi ilə söhbətində Ovanes Apresyan qeyd edir ki, ermənilər ingilislər və rusların köməyi ilə məqsədlərinə çatıblar və Bakıda mart soyqırımı zamanı 25 min azərbaycanlını qətlə yetiriblər.
Daşnaklar azərbaycanlıların qırğınını yalnız Bakıda deyil, Şamaxıda, Qubada, İrəvanda, Zəngəzurda, Qarabağda, Naxçıvanda və Qarsda da həyata keçiriblər.
1918-ci ilin mart-aprel aylarında Şamaxının sülhsevər əhalisindən 8 min nəfər qətlə yetirildi və Cümə məscidi də daxil olmaqla bir çox mədəni abidə yandırıldı və dağıdıldı.
Cavanşir qəzasının 28 kəndi və Cəbrayıl qəzasının 17 kəndi tamamilə yandırıldı və əhali qırıldı.
1918-ci ilin 19 aprelində əsasən qadınlar, uşaqlar və qocalardan ibarət 3 min azərbaycanlı Gümrü yaxınlığında mühasirəyə alınaraq qətlə yetirildi.
Ermənilərin silahlı dəstələri Naxçıvan qəzasının bir neçə kəndini yandırdı, Zəngəzur qəzasında 115 azərbaycanlı kəndini dağıtdı, 3257 kişi, 2276 qadın və 1296 uşaq qətlə yetirildi. Ümumilikdə bu zonada 10068 azərbaycanlı öldürüldü və ya əlil oldu, 50000 azərbaycanlı qaçqın oldu.
İrəvan vilayətinin 199 kəndində yaşayan 135 min azərbaycanlı qətlə yetirildi, kəndlər dağıdıldı. Daha sonra Ermənistanın silahlı dəstələri Qarabağa yönəldi və 1918-1920-ci illərdə Qarabağın dağlıq hissəsində insanları qətlə yetirdi və 150 kəndi dağıtdı. (ADR hökuməti, Xüsusi Təhqiqat Komissiyasının materialları əsasında)
1920-ci ilin mayında ermənilər və XI Qırmızı Ordu tərəfindən Gəncədə 12 mindən çox azərbaycanlı qətlə yetirildi.
1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
1943-cü ildə Tehran konfransında Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən erməni diasporu SSRİ Xarici İşlər Naziri V.Molotovdan İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə köçürülməsini tələb etdi. Molotov bu məsələni SSRİ KP MK-nın sədri İ.Stalina bildirdi və daha sonra bu təklif təsdiqləndi. Bu fakt əsasında Ermənistan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin katibi G.Arutyunov xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi bəhanəsi ilə azərbaycanlıların zorla deportasiyası qərarının qəbul edilməsi üçün səy göstərdi.
1947-ci ilin 23 dekabrında SSRİ Nazirlər Soveti “Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlıların köçürülməsi haqqında” qərar qəbul etdi.
1948-1953-cü illərdə Stalin tərəfindən həyata keçirilən növbəti deportasiya zamanı ermənilərin diqqət mərkəzində Azərbaycanın iqtisadi, sosial və mənəvi cəhətdən güclü və strateji ərazilərinin boşaldılması dururdu. Bu prosesin ilk mərhələsində azərbaycanlılar əvvəlcə İrəvan şəhəri (indiki Yerevan) ətrafındakı ərazilərdən, sonra isə rayon mərkəzlərindən, ətraf kəndlər və yaşayış məntəqələrindən çıxarıldı.
Deportasiya edilən əhalinin bir hissəsi Ermənistanın dağlıq hissəsində yaşayırdı, ona görə də Kür-Araz ovalığının iqliminə uyğunlaşmaq onlar üçün çox çətin idi. Buna görə də Kür-Araz ovalığına köçürülən 10 minlərlə insandan çoxu həyatını itirdi.
Digər tərəfdən, Ermənistandan deportasiya edilən heç bir azərbaycanlıya Dağlıq Qarabağ ərazisinə keçməyə icazə verilmirdi. Bu ərazi “Böyük Ermənistan” ideyasının həyata keçirilməsi üçün planlı şəkildə azərbaycanlılardan təmizləndi və beləliklə, 1949-cu ildə daxili köçürmə adı altında 132 ailə (549 nəfər) Dağlıq Qarabağdan Azərbaycanın Xanlar rayonuna köçürüldü.
Eyni zamanda azərbaycanlıların yaşadığı yaşayış məntəqələrinin adları dəyişdirildi, təhsil və mədəniyyət mərkəzləri bağlandı, rayonlar birləşdirildi. 1947-1953-cü illərdə azərbaycanlıların yaşadığı 60 yaşayış məntəqəsinin adı dəyişdirildi. Lakin ümumilikdə, 1921-1988-ci illər ərzində ermənilər tərəfindən yüzlərlə türk yaşayış məntəqəsinin adı dəyişdirildi.
Deportasiya prosesində ermənilər hiylə işlətdilər: onlar rayon və şəhərlərdə az miqdarda azərbaycanlı saxladılar. Azlıqda qalanlar planın növbəti mərhələsində – Ermənistanın azərbaycanlılardan tamamilə təmizlənməsi zamanı birdəfəlik ölkədən çıxarıldılar.
1988-1989-cu illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
1988-ci ilin yanvarından etibarən “Türksüz Ermənistan” siyasəti planlı şəkildə həyata keçirildi. SSRİ-nin himayəsi altında Ermənistan hökuməti, “Qarabağ” və “Krunk” komitələri, İçərişəhər kilsəsinin üzvləri azərbaycanlıların deportasiyası prosesində minlərlə qanlı aksiyada iştirak etdilər.
Ermənistanda 185 yaşayış məntəqəsi boşaldıldı, 250 mindən çox azərbaycanlı və 18 min kürd evlərindən zorla çıxarıldı və etnik təmizləmə nəticəsində 217 azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. Onlardan 49-u qaçmağa çalışarkən dağlarda donaraq həlak oldu, 35-i işgəncələr altında öldürüldü, 115-i yandırıldı, 16-sı güllələndi, 10-u işgəncələrə dözməyərək infarktdan öldü, 2-si xəstəxanalarda həkimlər tərəfindən qətlə yetirildi, qalanları isə boğuldu, asıldı, elektrik cərəyanı ilə öldürüldü, başları kəsildi.
Mənbə:
Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov Qarabağ – Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı-2005;
