Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə

İrəvan qalası

Tarixi Azərbaycan torpaqları – indiki Ermənistan ərazisində çoxsaylı qüllələr, hərbi qalalar, qala-şəhərlər mövcud olmuşdur. Orta əsr və Rusiya işğalı dövrü mənbələrində İrəvan qalası, Keçi qülləsi, Sərdarabad qülləsi, Talin qülləsi, Gümrü qülləsi, Şörəyel qülləsi kimi istehkamlar haqqında məlumat verilir. Bu qalalar arasında ən möhtəşəm və bu günədək araşdırmalarda ən çox adı çəkilən İrəvan qalasıdır. Sadalanan qüllələrin hamısı İrəvan xanlığının Rusiya qoşunları tərəfindən işğalından sonra ermənilər tərəfindən tədricən yer üzündən silinmişdir.

İrəvan qalası haqqında ilk yazılı mənbə Səfəvilər dövrünə aiddir. 1502-ci ildə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Qaragoyunlu əmirlərini məğlub edərək İrəvan şəhərini ələ keçirmişdir. XVII əsrin 40-cı illərində Qafqaza səyahət etmiş məşhur türk səyyahı və coğrafiyaşünası Övliya Çələbi yazır ki, Hicri 915-ci ildə (1509-1510) Şah İsmayıl vəziri Rəvangulu xana qala tikməyi əmr etmiş və o, bu qalaya “Rəvan qalası” adını vermişdir.

İrəvan qalası Səfəvilər, Nadir şah, Qacarlar və Osmanlılar dövründə İrəvan hökmdarlarının, bəylərinin və xanlarının iqamətgahı olmuşdur. Səfəvilər və Osmanlılar arasındakı müharibələr zamanı İrəvan qalası 14 dəfə əldən-ələ keçmişdir.

1514-cü ildə Çaldıran döyüşündə Osmanlı hökmdarı Sultan Səlimə məğlub olan Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl İrəvan qalasını itirmiş və Osmanlılar 7 il boyunca bu ərazini idarə etmişdir.

1521-ci ildə Sultan Səlimin ölümündən sonra Şah İsmayıl İrəvanı yenidən türklərdən geri almışdır. 1534-cü ildə İrəvan qalası yenidən Osmanlıların əlinə keçmiş və 1551-ci ildə Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Səfəvi qoşunları qalaya nəzarəti bərpa etmişdir. 1554-cü ildə Sultan Süleyman Cənubi Azərbaycana yürüş edərkən İrəvan qalası yenidən Osmanlıların əlinə keçmişdir. Osmanlı tarixçisi İbrahim Pəçəvi yazır ki, 1554-cü il iyulun 19-da Osmanlı ordusu İrəvan şəhərinə daxil olub, şəhərin içindəki sarayları, bağları, xüsusən də “Bağ-i sultaniyyə” adlanan cənnət kimi bağı yandırıb, dağıtmışdır.

1555-ci ildə Osmanlılar və Səfəvilər arasında bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən, İrəvan yenidən Səfəvilərin hakimiyyətinə qaytarılmışdır. 1579-cu ildə İrəvan hakimi Toğmaq xanın (əsl adı Məhəmməd xan) dövründə Osmanlı baş komandanı Lələ Mustafa Paşa İrəvana hücum etmiş, qala içindəki bütün tikililəri dağıdıb yerlə-yeksan etmişdir. Daha sonra iki dövlət arasında əldə olunan razılaşmaya əsasən, Osmanlı ordusu İrəvan əyalətindən çıxmış və qısa müddətdə Toğmaq xan şəhəri yenidən bərpa edib çiçəkləndirmişdir.

1583-cü ildə Sultan Murad III hakimiyyəti dövründə Osmanlı qoşunlarının komandanı Fərhad Paşa İrəvan qalasını heç bir döyüşsüz ələ keçirmişdir. Qalanı ələ keçirdikdən sonra Fərhad Paşa qala istehkamlarını yenidən tikməyə başlamış və İrəvan qalasını genişləndirmişdir. Övliya Çələbi yazır ki, 150 minlik Osmanlı ordusu cəmi 45 gün ərzində Zəngi çayı üzərində qalanı tikmiş və 40 gün ərzində hərbi sursatla təchiz etmişdir. Sonralar İrəvan qalası bir neçə dəfə əldən-ələ keçsə də, Fərhad Paşanın inşa etdiyi qala divarları bütün hücumlara tab gətirmişdir.

1604-cü ildə 8 ay davam edən mühasirədən sonra Şah Abbasın qoşunları İrəvan qalasını türklərdən geri almışdır. 1635-ci ilin avqustunda Sultan Murad IV-ün qoşunları İrəvan qalasını 9 günlük mühasirədən sonra fəth etmişdir. Qala divarları, gözətçi qüllələri və müdafiə qurğuları artilleriya atəşləri nəticəsində ciddi zədələnmiş, İrəvan hakimi Təhmasibqulu xanın sarayı tamamilə dağıdılmışdır. Təhmasibqulu xan əsir götürülərək İstanbula göndərilmişdir. Qalaya 15 minlik Osmanlı qarnizonu yerləşdirilmişdir. 1639-cu ildə Səfəvilərlə Osmanlılar arasında imzalanan Qəsri-Şirin müqaviləsinə əsasən, iki dövlət arasındakı sərhəd qərbdə Araz çayına qədər müəyyənləşdirilmiş və nəticədə təxminən 80 illik sülh dövrü başlamışdır.

Fransız səyyahı Jan Tavenye 1655-ci ildə İrəvanda olmuşdur. O, səyahət qeydləri əsasında yazdığı kitabında İrəvan şəhərini və qalasını təsvir etmiş, şəhərin planını təqdim etmişdir. Tavenyenin yazdığına görə, Zəngi çayı sahilində təpə üzərində tikilmiş, 5 qülləsi və güclü müdafiə qurğuları olan İrəvan qalasının şimala açılan qapısı var idi. O, qalada yalnız müsəlmanların yaşadığını qeyd etmişdir.

İrəvanın tarixi-memarlıq abidələri

Bakıdakı Köhnə Şəhərin divarları, onun daxilindəki Şirvanşahlar Sarayı, İrəvan qalası ilə eyni dövrə aid olan Şəkidəki Xan Sarayı bu gün keçmişin qalıqları kimi qalıb. Bu gün İrəvanda orta əsrlərə aid bir tarixi abidə belə qalmayıb. Bu, Azərbaycanın tarixi-memarlıq abidələrinin dağıdılmasının nəticəsidir ki, İrəvanda 200 ildən yuxarı yaşı olan bir abidə belə qalmayıb. Hazırda İrəvan şəhər Tarix Muzeyində müasir erməni memarları tərəfindən hazırlanmış İrəvan qalasının maketi nümayiş etdirilir. Maket göstərir ki, qalada mövcud olan bütün binalar orada təsvir edilməyib. Rusiya işğalından sonra götürüldüyü iddia edilən “İrəvan qalasının açarı” da orada nümayiş etdirilir.

Son illərdə Ermənistan rəhbərləri “İrəvan qalası” adı altında yeni bir layihə həyata keçirmək niyyətindədirlər. Erməni rəsmilərin bu məsələdə üç məqsədi var. Birincisi, xarici qonaqlara “köhnə İrəvan”dan kiçik bir nümunə göstərmək imkanına sahib olmaq, ikincisi, ermənilərin şərq mədəniyyətinə, müsəlman irsinə tolerant münasibətini nümayiş etdirmək imkanına sahib olmaq, üçüncüsü isə “İrəvan Qalası” daxilində XVII-XVIII əsrlər memarlıq üslubunda inşa ediləcək “Sərdar Sarayı”, ticarət dükanları, bazarlar, karvansaralar, şərq hamamları və s.-dən böyük gəlir əldə etməkdir. Hazırkı Noragyoug yaşayış sahəsi olan keçmiş Yenikənd kəndinin ətrafında 184 hektar ərazidə inşa ediləcək layihənin təxmini dəyəri 6-7 milyard ABŞ dollarıdır. 2010-cu ilin yanvar ayında Moskva şəhərinin keçmiş meri Yuri Lujkovun İrəvana səfəri zamanı erməni rəsmiləri onu və onun paydaşlarını “İrəvan qalası” layihəsini maliyyələşdirməyə inandırdılar və razılığa gəldilər. Lakin Y.Lujkov mer vəzifəsindən uzaqlaşdırıldıqdan sonra “İrəvan qalası” layihəsi yeni bir sponsor tapılana qədər təxirə salınıb.

Xan Sarayı

İrəvan şəhərində mövcud olan mülki tikinti abidələri arasında ən diqqətçəkən memarlıq abidəsi İrəvan Qalasındakı Xan Sarayı və ya Sərdar Sarayı idi. Səfəvilər, Nadir şah və Qacarlar dövründə İrəvan hakimlərinin, bəylərbəylərin və xanların qərargahı İrəvan Qalasında yerləşirdi. 1578-ci ildə İrəvan bəylərbəyi Toğmaq xan Zəngi çayının sağ sahilində, İrəvan qalasının qarşısında bir bağ saldırmış və qalada yeni bir xan sarayı tikdirmişdi. 1640-cı illərdə Cənubi Qafqaza səyahət edən məşhur türk səyyahı Əvliya Çələbiyə görə, Sultan Murad xan III-ün hakimiyyəti dövründə 1583-cü ildə türk qoşunlarının komandanı Fərhad paşa İrəvan qalasını və Toğmaq xanın cənnət kimi sarayını dağıtmışdı. Sonra o, qalanı 45 gün ərzində yenidən qurdu və bütün təchizat və silahlarla təmin etdi.

Daha sonra İrəvan əyaləti yenidən Səfəvilərin əlinə keçdi. Qala və Xan Sarayı, Əmirquna xan Qacar (1604-1625) İrəvana hakimlik etdiyi zaman möhkəmləndirildi. 1679-cu ildə baş verən zəlzələ nəticəsində tamamilə dağıdıldıqdan sonra İrəvan qalası və Xan Sarayı Zal xan (1679-1688) tərəfindən bərpa edildi.

İrəvan əyaləti Osmanlılar tərəfindən idarə edilərkən Rəcab paşa (1725-1728) sarayda əhəmiyyətli bərpa işləri aparmışdı. Hüseynəli xan Qacarın (1759-1783) hakimiyyəti dövründə yeni bir xan sarayı tikildi. Hüseynəli xan və onun oğlu Məhəmməd xanın (1784-1805) hakimiyyəti dövrləri İrəvan şəhərinin və qalasının inkişafı hesab olunur.

Hüseynəli xan dövrünün məşhur memarı Mirzə Cəfər Xoylunu yeni bir qərargah tikmək üçün İrəvana dəvət etdi. XX əsrin əvvəllərinə qədər qalmış İrəvan Qalasındakı Xan Sarayı memar Mirzə Cəfər Xoylu nəzarəti altında yenidən quruldu. Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan Qacar 1791-ci ildə Sərdar bağında Güzgü Salonu və Yay Evini tikdirdi və beləliklə, heyrətamiz bina memarlıq abidəsi olan saray kompleksi kimi tamamlandı. 1810-cu ildə saray kompleksi tamamilə bərpa edildi və bir sıra köməkçi binalar inşa edildi.

Rusiya işğalından sonra çəkilmiş İrəvan qalası və Xan Sarayının bəzi planları (şəkilləri) İrəvan şəhər Tarix Muzeyində saxlanılır. 1837-ci ildə tərtib edilmiş Sərdar Sarayının genişmiqyaslı planına görə, onun sahəsi təxminən bir hektar idi. Saray qalanın şimal-qərbində yerləşirdi və qaladan saraya açılan bir qapı var idi. Rəsmi mərasimlər üçün nəzərdə tutulmuş iki mərtəbəli saray trapezoid formasında idi (36x35x31x25 m). Sarayın ortasında şahı təntənəli qarşılamaq üçün böyük bir eyvan var idi. Eyvanın sonunda rəngli şüşələrlə bəzədilmiş və bəzəkli şəbəkələrlə ayrılmış yataq sahəsi tikilmişdi ki, bu da Zəngi çayına açılırdı. Xan Sarayının Güzgü salonunda, xanın qonaq oturacağının qarşısında sağlamlıq üçün yaxşı hesab edilən oniksdən hazırlanmış ulduz formalı hovuz var idi. Ortasında kiçik fəvvarə olan bu hovuz rus rəssamı Q.Qaqarinin Güzgü salonunun şəklində təsvir edilmişdir. Hazırda həmin hovuz İrəvan şəhər Tarix Muzeyində saxlanılır. Bundan əlavə, Xan Sarayına bitişik iki bina də var idi – biri xanın yaxın adamları üçün, digəri isə köməkçi bina kimi istifadə edilirdi.

Xan Sarayı və uzun fasadlı Harem tək bir memarlıq kompozisiyası təşkil edirdi. Harem kiçik bir dəhliz vasitəsilə Saraya birləşdirilmişdi. Düzbucaqlı formalı Haremin uzunluğu 200 fut (1 fut = 0,3048 m), eni isə təxminən 125 fut idi. Haremdə çoxlu otaqlar və dəhlizlər var idi. 1827-ci ildə İrəvan qalasının Rusiya tərəfindən işğalından sonra orada xəstəxana yaradıldı. Sərdar Haremin mərmər örtüyü var idi, onun mozaika naxışlı hamamı da öz zənginliyi ilə fərqlənirdi. Haremdə böyük bir yay hovuzu var idi: 1830-cu ilə qədər hələ də mövcud olan hovuz və hamamın ölçüləri belə idi: uzunluğu 15 səzhen (1 səzhen = 2,1336 m), eni 4 səzhen, dərinliyi 3 arşın (1 arşın = 71,12 sm). Bu binalar qalanın “yenidən qurulması” zamanı bir sıra digər binalarla birlikdə məhv edildi.

Mütəxəssislərə görə, İrəvan Xan Sarayı öz memarlıq forması, üslubu, planı, düzülüşü və interyer bəzəyi ilə 1483-cü ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub dövründə Təbrizdə tikilmiş saray kompleksləri və 1669-cu ildə Səfəvi hökmdarı Şah Süleyman dövründə İsfahanda tikilmiş Həşt-Behişt (Səkkiz cənnət, yəni səkkiz mərtəbəli cənnət) ilə oxşar xüsusiyyətlər daşıyırdı ki, bunlar da şərq memarlığının şah əsərləri hesab olunur. Digər bir maraqlı məqam isə budur ki, Xoy, İrəvan və Şəki xanlarının sarayları yer seçimi və memarlıq baxımından bir-birini bir qədər təkrarlayırdı. Bu, hər üç sarayın məşhur memar Mirzə Cəfər Xoylu məktəbinin üslubunda tikildiyini və ya yenidən qurulduğunu söyləmək üçün əsas verir. Məlumat var ki, İrəvan hakimi Hüseynəli xan saray tikdirmək istəyəndə qohumu, Xoy hakimi Əhməd xana (1763-1786) müraciət etmişdi. Əhməd xan Hüseynəli xanın qızı ilə evlənmişdi. Hüseynəli xan 1783-cü ildə vəfat etdi və onun yerinə oğlu Qulaməli xan keçdi. 1784-cü ildə Qulaməli xanın öldürülməsindən sonra onun kiçik qardaşı Məhəmməd İrəvan xanı oldu. Əhməd xan İrəvan xanı üzərində təsirini daha da artırmaq üçün 1785-ci ildə 30 yaşlı qızını 12 yaşlı Məhəmməd xanla evləndirdi.

Məşhur rus yazıçısı və diplomatı Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedov 1819-cu ilin fevralında İrandakı Rusiya nümayəndəliyinin katibi kimi İrəvan xan sarayında olmuşdu. Qriboyedovun həmin ölkədə (yəni İrəvan xanlığında – N.M.) Allahdan sonra birinci, Qacarlar dövlətində isə nüfuzuna görə üçüncü hesab etdiyi Sərdar Hüseynqulu xan mövcud ənənələrə uyğun olaraq qonaqlar şərəfinə ziyafət təşkil etmişdi. Qriboyedovun ağlına gəlməzdi ki, İrəvan qalasının 1827-ci il oktyabrında işğalından qısa müddət sonra, məhz həmin Güzgü salonunda rus əsgərləri onun məşhur “Ağıldan Bəla” pyesini onunla birlikdə səhnələşdirəcəklər. Qriboyedov Hüseynqulu xanın qonaqları qəbul etdiyi Güzgü salonunu ətraflı təsvir etmişdi.

Rusiya işğalından sonra bir müddət İrəvan xanlığı bir sıra Avropa və Rusiya tədqiqatçılarının diqqət mərkəzində oldu. Fransız səyyah, geoloq və rəssam Frederik Dübois de Monperö 1833-cü ildə Qafqaza səfər etdi və 1839-1843-cü illərdə Parisdə altı cilddə “Qafqaz ətrafında səyahət” kitabını nəşr etdirdi. Müəllif həmçinin xəritələr, planlar və rəsmləri əhatə edən beş cildlik atlaslar da nəşr etdirdi. Qravüraçı Nikole Hercule Frederik Monperönün rəsmlərinin qravüralarını hazırladı. Güzgü salonunun interyeri, divar rəsmləri və naxışları, Sərdar Hüseyn xanın hərem həyətinin daxili binalarının şəkilləri atlasların üçüncü cildində dərc edilmişdi.

İrəvan Xan sarayı 27 avqust 1843-cü ildə İrəvan Qalasında olan alman səyyahı Avqust fon Haxtauzen tərəfindən ətraflı təsvir edilmişdi.

Məşhur rus arxeoloqu, qrafinya Praskovya Aleksandrovna Uvarova 1880-ci il oktyabrında İrəvan qalasında olmuş və xarabalığa çevrilmiş Xan sarayını təsvir etmişdi. Erməni tədqiqatçısı Yervand Şahəziz 1931-ci ildə İrəvanda nəşr etdirdiyi “Köhnə İrəvan” kitabında P.Uvarovanın “Qafqaz. Səyahət qeydləri” (Moskva, 1887) kitabının birinci cildindən Qafqaza ekspedisiyanın nəticələri haqqında sitat gətirirdi: “Sərdar mülkü (yəni saray kompleksi) qala divarları və qüllələri içərisində, Zəngi çayından keçən yeraltı keçidi, fəvvarələri olan həyətləri, hamamları, həremi və iki məscidi ilə yerləşir. Sərdar mülkündən yalnız qəbul zalı (yəni Güzgü salonu) qalmışdır ki, bu da tamamilə şərqi naxışlarla, güzgülərlə və rəsmlərlə bəzədilmiş, fərqli bir çay qutusuna bənzəyir.”

İrəvan Xan sarayının interyeri haqqında şahidlərin təsvirləri, rus rəssamı, akademik Vladimir Moşkovun, həvəskar etnoqraf və rəssam qraf Qriqori Qaqarinin, fransız səyyah və rəssam Dübois de Monperönün rəsmləri, fotoqraf Dmitri Yermakov və ingilis səyyahı Henri Linçin çəkdiyi fotoşəkillər sarayın interyeri, bədii dizaynı, divar rəsmlərinin məzmunu, forması və üslubu, peşəkar sənət və estetik xüsusiyyətləri haqqında fikir söyləməyə imkan verir.

Sənətşünas N.Miklaşevskayanın sözlərinə görə, Sərdar sarayı 1914-cü ildə dağıdılmış və XIX əsrin ikinci yarısında sarayın divarlarında Mirzə Qədim İrəvaninin çəkdiyi 2X1 m ölçülü portretlər divarlardan götürülərək Tiflisdəki Hərbi Tarix Muzeyinə təhvil verilmişdir. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra portretlər Gürcüstan SSR Dövlət Muzeyinə, daha sonra isə Gürcüstan İncəsənət Muzeyinə verilmişdir.

1880-ci illərdə fotoqraf D.Yermakov tərəfindən çəkilmiş və İrəvan Xan sarayının bütün detallarını əks etdirən fotoşəkillər D.Yermakovun kolleksiyası altında Gürcüstan Dövlət Muzeyində saxlanılır. Onların fotokopiyasının hazırlanması və Azərbaycana gətirilməsi məsələsi həll edilməlidir.

Köhnə İrəvanın şəkilləri arasında 1916-cı ildə çəkilmiş İrəvan qalası və Xan sarayının fotoşəkilləri də var. Görünür, bəzi müəlliflərin Xan sarayının 1918-ci ildə yerli yerə salınması haqqında fikirləri doğrudur. Çünki 1918-ci ildə İrəvan əyaləti ərazisində erməni-daşnak hökuməti qurulmuş və azərbaycanlılar qırğınlara məruz qalmışdı. İrəvan şəhərindəki Azərbaycan tarixi-memarlıq abidələri məhz həmin dövrdə yer üzündən silindi.

Xan sarayı erməni vandalizmi tərəfindən dünyadan silinsə də, bu gün bizə çatan məlumatlar, arxiv sənədləri, rəsmlər, fotoşəkillər İrəvan Xan sarayı kompleksinin tam təsvirini yaratmağa imkan verir.

İrəvan Xan sarayı üslubunda tikilmiş tarixi-memarlıq abidələrindən biri də Pənah xan Makinskinin evi idi. İrəvan şəhər Dumasının deputatı, kollec müşaviri Süleyman xanın oğlu Pənah xana məxsus yaşayış kompleksi onun adını daşıyan meydanda, Nalbandyan küçəsi 19 (keçmiş Ter-Qukasov küçəsi) ünvanında yerləşirdi. Kompleksə xanın iki mərtəbəli evi, mətbəx, anbar, xidmətçilər üçün ayrıca bir mərtəbəli ev və tövlə daxil idi. Pənah xanın evi hökumət tərəfindən qorunan İrəvanın memarlıq abidələri siyahısına daxil edilsə də, keçən əsrin 60-cı illərində digər Azərbaycan abidələri kimi onun da taleyi yer üzündən silinmək oldu.

Məscidlər

Müəyyən bir ərazidə hər hansı bir millətin mövcudluğunu təsdiqləyən xüsusiyyətlərdən biri də dini məbədlərdir. İslam dininin keçmiş İrəvan xanlığı, hazırkı Ermənistan ərazisində VII əsrdən yayılması ilə yanaşı, burada yüzlərlə məscid və digər məbədlər tikilmişdir. İrəvan xanlığı, eləcə də İrəvan şəhəri ərazisində mövcud olan hər bir məscid memarlıq nümunəsi idi. Azərbaycan kərpic memarlığının bəzi unikal nümunələri məhz İrəvan şəhərində yaradılmışdı.

Qədim İrəvan şəhərində İslami dəyərlərin həyat normalarına çevrildiyi onlarla məscidin mövcudluğuna baxmayaraq, tez-tez baş verən müharibələr və zəlzələlər nəticəsində onların əksəriyyəti yer üzündən silindi. İrəvan şəhərində mövcud olan məscidlər haqqında kifayət qədər məlumatı müxtəlif dövrlərdə İrəvana səfər edən səyyahların və Rusiya işğalından sonra İrəvan haqqında yazıçıların əsərlərindən əldə etmək mümkündür.

1510-cu ildə Şah İsmayılın əmri ilə komandan Rəvanqulu xan İrəvan Qalasını tikdirəndə, orada bir məscid də tikdirmişdi. Şah İsmayıl məscidi adlanan həmin məscid zəlzələ nəticəsində dağıdılmışdı.

1583-cü ildə Fərhad paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı qoşunları İrəvanı tutduqdan sonra oval formalı daxili və xarici divarlar tikdirdilər və həmçinin yeni bir məscid inşa etdilər.

Məşhur fransız səyyahı Jan Şarden 1673-cü ildə İrəvanda olmuş və o dövrdə xarabalığa çevrilmiş şəhər bazarının qarşısında kərpicdən tikilmiş bir məscid haqqında məlumat vermişdi. O yazırdı ki, məscid onun təməlini qoyan şəxsin şərəfinə Div Sultan (burada 1515-ci ildən İrəvanın bəylərbəyi olan Div Sultan Rumlu nəzərdə tutulur) adlandırılmışdır.

1833-cü ildə Qafqaz və Krıma səfəri nəticəsində fransız geoloqu və arxeoloqu, təbiətşünas Frederik Dübois de Monperö 1839-1843-cü illərdə Parisdə nəşr etdirdiyi altı cildlik “Qafqaz ətrafında səyahət” kitabında İrəvan qalasını və Göy Məscidi ətraflı təsvir etmişdi. Onun Sərdar Məscidinin əsas girişini və Göy Məscidinin özünü təsvir edən rəsmləri hər iki məscidin əzəmətini və mükəmməl memarlığını vizual olaraq nümayiş etdirir.

Sərdar məscidi

İrəvan qalası daxilində Sərdar sarayı yaxınlığında yerləşən “Sərdar”, “Abbas Mirzə”, “Şah Abbas” məscidlərinin adları müxtəlif dövrlərdə səyyahların və tədqiqatçıların əsərlərində qeyd edilmişdir. Təhlillər göstərir ki, müxtəlif adlarla təqdim olunsa da, əslində son tədqiqatlarda və rəsmi sənədlərdə Sərdar məscidi kimi qeyd edilən həmin dövrün unikal memarlıq abidəsi olan bir məsciddən bəhs edilir. Bu o deməkdir ki, məscid müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlar daşıyıb. Bu məscidin adı çar Rusiyasının işğalı dövrünü əhatə edən İrəvan qalası ilə bağlı bəzi sənədlərdə Abbas Mirzə məscidi kimi qeyd edilmişdir. Görünür, məscid bu adla adlandırılıb, çünki onun XIX əsrin əvvəllərində şahzadə Abbas Mirzə tərəfindən yenidən qurulması ilə əlaqədardır. Alman tədqiqatçısı Avqust Haxtauzen 1843-cü il avqust ayında İrəvan şəhərinə səfər edərkən qeyd edirdi ki, qaladakı iki məsciddən biri (yəni Rəcab paşa məscidi) rus-yunan kilsəsinə çevrilib, digəri – Sərdar məscidi isə arsenal kimi istifadə olunurdu.

Məşhur rus arxeoloqu, qrafinya Praskovya Uvarova 1880-ci ildə İrəvan şəhərində olmuş və əsrlər boyu tikilmiş tarixi-memarlıq abidələrinin dağıdılmasını ağır ürəklə təsvir etmişdi. Erməni müəllifi Yervand Şahəziz 1931-ci ildə İrəvanda nəşr etdirdiyi “Köhnə İrəvan” kitabında P.Uvarovadan sitat gətirərək yazırdı ki, o, Xan sarayı yaxınlığındakı Sərdar məscidini Veraşçaginin fırçası ilə çəkilmiş bir sənət əsri ilə müqayisə edib. Y.Şahəziz P.Uvarovaya istinad edərək yazırdı ki, Sərdar məscidinin əsas günbəzi, xarici divarları, sütunları, daxili divarları və bir sıra digər günbəzləri rəngli şüşə örtükləri və gözəl rəsmlərlə bəzədilmişdi.

Azərbaycan arxeoloqu və epiqrafı İsa Əzimbəyov 1928-ci ildə İrəvana ekspedisiya təşkil etmişdi. İ.Əzimbəyovun ekspedisiyanın nəticələri haqqında “Tiflis, İrəvan və Naxçıvan SSR-in müsəlman kitabələri” məqaləsində qeyd edilirdi ki, qalada Sərdar sarayı yaxınlığında Şah Abbasın şərəfinə tikilmiş məscid (yəni Sərdar məscidi – N.M.) xarabalığa çevrilib və məscidin həyətinə bir neçə erməni qaçqın ailəsi yerləşdirilib.

1864-cü ildə İrəvan qalasının rus qoşunları tərəfindən hərbi qala kimi istifadəsinin dayandırılmasından sonra qala daxilindəki tarixi-memarlıq binaları, o cümlədən Sərdar və ya Abbas Mirzə məscidi ciddi dağıntılara məruz qaldı. XX əsrin əvvəllərində Türkiyədən qaçan erməni qaçqınları Sərdar məscidinə yerləşdirilmişdi. Sovet Ermənistanı dövründə Sərdar məscidi tədricən dağıdıldı və onun yerində yaşayış binaları tikildi.

Rəcab Paşa məscidi

1724-cü ildə Osmanlı qoşunlarının İrəvanı yenidən ələ keçirməsindən sonra türk komandanı Rəcab Paşa şəhərin inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Onun əmri ilə 1725-ci ildə qalada yeni bir məscid tikildi və onun şərəfinə Rəcab paşa məscidi adlandırıldı. Məscid müntəzəm paralelepiped formasında idi və şərq üslubunda həndəsi naxışlarla bəzədilmiş sferik günbəzə malik idi. 1 oktyabr 1827-ci ildə rus qoşunlarının İrəvan qalasını işğal etməsindən bir gün sonra məscidin günbəzindəki aypara götürüldü və onun yerində xaç və zəng qoyularaq rus pravoslav kilsəsinə çevrildi. Daha sonra onun xarici görünüşündə dəyişikliklər edildi, fasadına silindrik sütunlar əlavə edildi, damı örtüldü və xristian məbədinə çevrildi. Rəssam Franz Rubonun İrəvan qalasının işğalına həsr olunmuş rəsmi ön planda Rəcab paşa məscidini və onun günbəzini, arxa planda isə Xan sarayı yaxınlığındakı Sərdar məscidini təsvir edir. 1930-cu illərdə “Ateistlər” kampaniyası çərçivəsində rus pravoslav kilsəsi də tamamilə dağıdıldı və yer üzündən silindi.

1906-1911-ci illərdə İrəvan şəhərinin texniki işçisi B.Mehrabov şəhər planını və İrəvan şəhərinin memarlıq abidələrinin siyahısını tərtib etmişdi. Mehrabov şəhərdə 8 məscidi qeydə almışdı. Məscidlər belə adlanırdı: Təpəbaşı, Şəhər (Zal xan), Sərtib xan, Göy məscid (Hüseynəli xan), Hacı Novruzəli bəy, Qala məscidi (Sərdar və ya Abbas Mirzə), Dəmirbulaq və Hacı Cəfər bəy məscidi.

Erməni tədqiqatçısı M.Qasparyan qeyd edir ki, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində mövcud olan məscidlərdən Göy məscid, Hacı Hüseyn və Şəhər (Zal xan) məscidləri Köhnə şəhərdə (Şəhri), Təpəbaşı məscidi eyni adlı ərazidə, Hacı Novruzəli bəy, Hacı Cəfər bəy və Dəmirbulaq məscidləri isə Dəmirbulaq məhəlləsində yerləşirdi.

1918-1920-ci illərdə tarixi Azərbaycan torpaqlarında qurulan erməni-daşnak hökuməti dövründə və Sovet Ermənistanının ilk illərində Türkiyədən qaçan erməni qaçqınları Sərdar, Təpəbaşı, Sərtib xan, Hacı Novruzəli bəy məscidlərinə yerləşdirilmişdi. 1924-cü ildə İrəvan şəhərinin ümumi planı təsdiq edildikdən sonra ilk növbədə şəhər mərkəzində yerləşən tarixi Azərbaycan memarlıq abidələrinin dağıdılmasına və onların yerində yaşayış məhəllələri, meydanlar və parkların salınmasına başlanıldı.

Göy məscid

Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan 1949-cu il tarixli arxiv sənədi Ermənistan SSR ərazisində qeydə alınmış 15 memarlıq binası haqqında məlumat verir. Siyahıda tikinti tarixləri, onların təyinatı və İrəvan şəhərində dörd məscidin mövcudluğu qeyd edilmişdi. Sənəddə qeyd edilirdi ki, Zal xan məscidi 1649-1685-ci illərdə, Göy məscid 1776-cı ildə, Sərdar məscidi 1807-1817-ci illərdə, Hacı Cəfər bəy məscidi isə XVIII əsrdə tikilmişdir. İrəvan şəhərini təsvir edən bütün səyyah və tədqiqatçıların əsərlərində ilk növbədə Göy məscid öz əzəməti və möhtəşəmliyi ilə ən görkəmli memarlıq abidəsi kimi qeyd edilirdi. Şərq memarlığının unikal nümunələrindən biri hesab edilən Göy məscidin tikintisi 1760-cı ildə başlamış və 1765-ci ildə Hüseynəli xanın hakimiyyəti dövründə tamamlanmışdı.

Erməni tarixçisi Tadevos Hakopyan “İrəvanın tarixi (1500-1800)” kitabında Eçmiədzin kilsəsinin yepiskopu Hovhannes Şahxatunyana istinad edərək yazır: “Məscidin minarəsinin və günbəzinin bir hissəsi göy rəngli fayansla örtülüb”. Məscidin əsas binaları cənub və şimal tərəfdə yerləşirdi. Köməkçi binalar və hücrələr isə yan tərəflərdə idi. Məscidin həyətində daşlarla döşənmiş və ətrafına ağaclar əkilmiş kiçik bir hovuz tikilmişdi.

Məşhur ingilis səyyahı və coğrafiyaşünası Henri Linç 1893-1894-cü illərdə və 1898-ci ildə İrəvana səfər edərkən, 1901-ci ildə Londonda nəşr etdirdiyi səyahət kitabında Göy məscid, Hacı Nəsirullah bəy məscidi (digər mənbələrdə bu məscid Hacı Novruzəli bəy məscidi kimi göstərilir) və Tatar (Azərbaycanlı) məhəlləsində yerləşən Şəhər məscidini qeyd edirdi. Göy məscid haqqında ətraflı məlumat verən Linç kitabına onun minarələrinin, həyətindəki hovuzun və fasadının fotoşəkillərini daxil etmişdi.

Erməni müəlliflərin sözlərinə görə, 1930-cu illərdə İrəvandakı bütün məscidlərin sökülməsinə qərar verilsə də, məşhur erməni şairi Yeğişe Çarensin ciddi səyləri nəticəsində Göy məscid onun “Göy Almaz” adlandırdığı bu abidə muzeyə çevrilərək dağıdılmaqdan xilas edildi. 1936-cı ildən Göy məsciddə İrəvan şəhər tarixi muzeyi yerləşdirildi. II Dünya müharibəsinin başlamasından sonra Göy məscid bir müddət eyni zamanda arsenal kimi istifadə edildi. Müharibədən sonra onun kiçik ibadət zalı astronomiya həvəskarları üçün Planetarium kimi istifadə edildi. 1991-ci ildə Ermənistan müstəqillik qazandıqdan və müsəlman ölkələri ilə diplomatik əlaqələr qurduqdan sonra Göy məscidin yenidən ibadət məbədi kimi fəaliyyət göstərməsi zərurəti yarandı. Əvvəlcə 1991-ci ildə Təbiət muzeyi, 1994-cü ildə isə Tarix muzeyi məscid kompleksindən çıxarıldı. 1995-ci ildə İran və Ermənistan arasında imzalanan sazişə əsasən, İran hökuməti Göy məscidin bərpa xərclərini öz üzərinə götürdü. Hazırda erməni rəsmiləri Göy məscidi xarici qonaqlara “Fars məscidi” kimi təqdim edirlər.

Zal xan məscidi

İrəvan qalası ilə Təpəbaşı ərazisi arasında yerləşən Köhnə şəhər məhəlləsindəki məscidlərdən biri Şəhər və ya Zal xan məscidi adlanırdı. Şəhər məscidi ölçüsünə görə Göy məsciddən bir qədər kiçik olsa da, çox gözəl idi. Linçin sözlərinə görə, Şəhər məscidində tikinti tarixi 1098 Hicri (yəni 1687-ci il) ərəb əlifbası ilə türk dilində yazılmışdı. Aydındır ki, şəhər məscidi 1679-cu il zəlzələsindən sonra tikilmişdir.

Tədqiqatçıların fikrincə, Zal xan və ya Şəhər məscidi hazırkı Respublika meydanı olan İrəvan şəhərinin mərkəzində yerləşirdi. Şəhər məscidinin böyük zalı 1928-ci ildə dağıdıldı və onun yerində “İrəvan” mehmanxanası tikildi. 1999-cu ildə yenidən qurulduqdan sonra hazırda həmin mehmanxana “Golden Tulip Hotel Yerevan” adlanır.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan 1949-cu il tarixli arxiv sənədində qeyd edilirdi ki, Zal xan məscidi sərgi zalı kimi istifadə edilirdi. II Dünya müharibəsindən sonra bir sıra hücrələri olan iki mərtəbəli Zal xan məscidinin mədrəsəsinin təyinatı dəyişdirildi. Hazırda orada Rəssamlar Evinin sərgi zalı yerləşir.

Təpəbaşı Məscidi

Təpəbaşı məhəlləsində yerləşən məscidin minarəsi 1960-cı illərdə uçub dağıldı. Hazırda məscidin 1,5 m qalınlığında divarları olan imam otağında bir erməni ailəsi yaşayır. Məscidin ətrafında bir zamanlar müsəlmanların çay içmək üçün toplaşdığı bir çayxana var idi. İndi həmin çayxana da mövcud deyil. Ermənilər məscidin həyətində və ətrafında xarabalıqlar tikiblər. Bəzi mənbələrə görə, bu məscid İrəvan şəhər şurasının üzvü, xan nəslindən olan Abbasqulu xan İrəvanski tərəfindən tikilmişdir. Onun evi də həmin məhəllədə yerləşirdi. Ermənilər hələ də Abbasqulu xanın evini Xan evi adlandırırlar ki, bu da hazırda xarabalıq vəziyyətindədir.

Dəmirbulaq Məscidi

XX əsrin əvvəllərində bir zamanlar yalnız azərbaycanlıların yaşadığı Dəmirbulaq məhəlləsində üç məscid qeydə alınmışdı. Bu məscidlər Hacı Novruzəli bəy, Hacı Cəfər bəy və Dəmirbulaq məscidləri idi. Dəmirbulaq məscidi Gədar çayı üzərindəki körpünün yaxınlığında yerləşdiyi üçün onu Korpubaşı (körpü yaxınlığı) məscidi də adlandırırdılar. Onlardan ikisi – Hacı Novruzəli bəy və Korpubaşı məscidləri 1930-cu illərdə İrəvan şəhərinin ümumi planına qurban getdi. 1988-ci ilə qədər fəaliyyət göstərən yeganə məscid Çatırlı məscidi və ya Dəmirbulaq məscidi idi ki, bu da yerləşdiyi məhəllənin adını daşıyırdı. Bu məscid Hacı Cəfər bəy tərəfindən tikilmişdi. Məscidin üzərindəki yazıya görə, o, Hicri 1327 – Miladi 1909-cu ildə inşa edilmişdir. Məscidin minarəsi yox idi. Əvəzində məscidin damında açıq havada 1,5-2 metr hündürlüyündə kiçik bir meydançə tikilmiş və ona dəmir korkular quraşdırılmışdı.

1988-ci il fevralın 23-də erməni vandalı Dəmirbulaq məscidini və İrəvan şəhərindəki M.F.Axundov adına 9 nömrəli Azərbaycan orta məktəbini yandırdı. Lakin sonradan xarici jurnalistlərə azərbaycanlılara qarşı yaxşı niyyətlərini nümayiş etdirmək üçün yanğın izlərini gizlətmək məqsədilə Dəmirbulaq məscidinin yanmış divarlarını boyadılar.

ABŞ tədqiqatçısı Robert Kallen 15 aprel 1991-ci ildə “The New York” qəzetində dərc etdirdiyi məqaləsində İrəvana səfəri zamanı şəhərdəki yeganə fəaliyyət göstərən Azərbaycan məscidi – Dəmirbulaq məscidi haqqında yazırdı. R.Kallen yazırdı ki, bir gecə İrəvandakı dostu onu Qnuni küçəsi 22 ünvanındakı evin arxasındakı xarabalıqlara aparıb. Dostu ona pıçıldayaraq deyib ki, Azərbaycanlılar Ermənistanda yaşayanda burada onların adi bir məscidi var idi. R.Kallen yazır ki, dostu ona deyib ki, İrəvanda azərbaycanlıların qırğını və deportasiyası zamanı ermənilər məscidi dəmir çubuqlarla dağıdıblar, sonra isə buldozerlə düzəldiblər.

2000-ci ildə ingilis tədqiqatçısı Tomas de Vaal Robert Kallenin təsvir etdiyi yerə getdi. Tomas de Vaal yazır: “İrəvanın çox sirri var. Onlardan biri, inanıram ki, şəhər mərkəzindən uzaq olmayan Vardanants küçəsi 22 ünvanındakı yüksək mənzil binasının arxasındakı qarajlar, köməkçi binalar və tərəvəz bağları arasında gizlənib. Dar bir pilləkənin yuxarısında kiçik bir açıq sahə var idi, ətrafı paslı yaşıl qarajlarla əhatə olunmuşdu və kərpic və qum yığılmışdı. 2000-ci ildə ingilis tədqiqatçısı Burada, əminəm ki, İrəvanın azərbaycanlılarının istifadə etdiyi bir məscid var idi ki, onun “Fars” kimi təsnif edilməməsi bəxtsizliyi olub və dağıdılıb. (burada “Fars məscidi” adı altında bərpa edilən Göy məscid nəzərdə tutulur).

İrəvanda fəaliyyət göstərən yeganə Azərbaycan məscidini dağıtmaq üçün ermənilər bir görüşdə Bakıda erməni kilsəsinin azərbaycanlılar tərəfindən dağıdılması haqqında şayiə yaydılar. Bakıda erməni kilsəsinin dağıdılması haqqında şayiə qəsdən yayıldı ki, Ermənistan ərazisində qalmış Azərbaycan irsinin dağıdılmasını əsaslandırmaq üçün erməni tərzində istifadə edilsin. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzündən 20 ildən çox keçsə də, Bakıda mövcud olan yeganə erməni kilsəsi yalnız dağıdılmayıb, əksinə dövlət tərəfindən tarixi-memarlıq abidəsi kimi qorunur.

1988-ci ildə İrəvandan qaçan sakinlərin sözlərinə görə, hazırkı Fransa məktəbinin yaxınlığında, Nar-Dos küçəsində yerli sakinlərin “Həzrət Abbas Ocağı” adlandırdığı bir müsəlman ziyarətgahı var idi. Ətrafı hasarlanmış ziyarətgahda qara bir daş var idi. Bu ziyarətgahı təkcə azərbaycanlılar deyil, həm də problemləri olan ermənilər ziyarət edər, arzular edər və sədəqələr verərdilər. Şəhər rəsmiləri Nar-Dos məktəbinin tikintisi zamanı bu ziyarətgahı dağıtmaq qərarına gəldilər. Bina dağıdılarkən təsadüfən başına daş düşərək ekskavator sürücüsünün ölümündən sonra dağıntı dayandırıldı və bina sonradan hasarlanıldı. İndi həmin müqəddəs yerin də heç bir izi qalmayıb.

İrəvan şəhərindəki Azərbaycan tarixi abidələrindən biri də keçmiş Əzizbəyov, indiki Saxarov meydanının arxasında, Tumanyan küçəsində yerləşən mədrəsə idi. Görünür, hazırda məscidin mədrəsəsi yaşayış binası kimi istifadə edilir, baxmayaraq ki, orada mövcud olan məscid dağıdılıb. Lakin nə səbəbdənsə bu mədrəsə İrəvan şəhərinin tarixi abidələri siyahısına daxil edilməyib.

Tarixi abidələrin, azərbaycanlıların maddi mədəni irsinin qırğını yalnız İrəvan şəhərində deyil, özünü beynəlxalq ictimaiyyətə mədəni bir ölkə kimi təqdim etməyə çalışan Ermənistan adlanan bütün ölkə ərazisində həyata keçirilib.

2007-ci ildə Ermənistan hökuməti ölkədəki etnik və dini azlıqların hökumət tərəfindən qorunan məbəd və tarixi abidələrinin siyahısını Avropa Şurasına təqdim etdi. Siyahıda 12 Mesrop Maştos küçəsində yerləşən Göy məscid və 40 Xorhrdarani küçəsindəki məscid də daxil edilib. Göy məscid siyahıda “Fars məscidi” kimi təqdim edilib, Abbas Mirzə məscidinin qalıqlarının qorunması qeyd edilib. Buna baxmayaraq, şəkillərdən göründüyü kimi, Sərdar məscid kompleksinin yalnız kiçik bir hissəsi – 2-3 metr enində və 3-4 metr hündürlüyündə divar qalıqları qalıb. Bu ərazidə “Qlendale Hills” tikinti şirkəti tərəfindən 18 blokdan ibarət 14 mərtəbəli bir yaşayış binası tikilib.

XIX əsrin Avropa və Rusiya səyyah və tədqiqatçıları tərəfindən əlamətdar və unikal memarlıq abidəsi adlandırılan İrəvan qalasının Sərdar məscid kompleksindən yalnız xarabalıqların qalması erməni vandalizminin və “mədəni” ermənilərin bu ərazinin ilkin sakinləri olan azərbaycanlıların mədəni irsinə qarşı düşmən münasibətinin aşkar nümunəsidir.

Ermənistan hökuməti ölkə ərazisində azərbaycanlıların məscidləri və digər ibadət yerlərini yer üzündən silməyə görə məsuliyyət daşımalıdır.

Əmir Səəd türbəsi

İrəvan-Eçmiədzin yolunda yerləşən Cəfərabad kəndindəki Əmir Səəd türbəsi İrəvan şəhəri və ətrafında mövcud olan Azərbaycan tarixi abidələrindən yeganə qalmış abidədir. Bərpa-təmir işlərindən sonra İrəvanın rəsmi dairələri Göy məscidini “İran” və ya “Fars” məscidi kimi təqdim etdikləri kimi, Cəfərabad kəndindəki orta əsrlərə aid türbəni də “Türkmən türbəsi” adlandırırlar.

Ermənilərin məqsədi aydındır: Tarixi Azərbaycan torpaqları – hazırkı Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasətini həyata keçirdikdən sonra, onlara məxsus tarixi-memarlıq abidələrini də yer üzündən silmək, mümkün olmadıqda isə adlarını dəyişdirərək yanıltmaq.

Zəngibasar (Masis) rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə olan Cəfərabad kəndinin adı 4 aprel 1946-cı il tarixli Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Arqavand, Göykümətd kəndinin adı isə 1 dekabr 1949-cu il tarixindən etibarən Gexanist olaraq dəyişdirilib.

Qaraqoyunlu tayfasının Səəd qolunun rəhbərlərinin qəbiristanlığı var idi. Qəbiristanlıqda bir neçə türbə var idi, onlardan yalnız biri – Əmir Səəd türbəsi bizim günlərimizə qədər qalıb.

Əmir Səəd türbəsi 1413-cü ildə Əmir Səədin oğlu Pir Hüseyn tərəfindən, Qaraqoyunlu əmirlərindən biri tərəfindən inşa edilmişdir. Əmir Səədin hakimiyyəti altında olan ərazilər onun dövründə belə Çuxur Səəd, yəni Səəd vadisi adlanırdı. Çuxur Səəd əmirliyinin ərazilərinə hazırkı Türkiyənin İğdır vilayətinin düzənlik hissəsi, keçmiş Sürməli ərazisi və Ağrı dağ vadisi daxil idi. Pir Hüseynin hakimiyyəti dövründə Kars şəhəri və ətraf ərazilər əmirliyin sərhədlərinə daxil idi. Erməni tarixçisi A.D.Papazyanın sözlərinə görə, Çuxur-Səəd adı erməni mənbələrində ilk dəfə 1428-ci il tarixli ticarət sənədində qeyd edilib ki, bu sənəd indi Matenadaranda saxlanılır. Uçkilsa (Vağarşabad, indiki Eçmiədzin) kəndinin satış sənədində qeyd edilir ki, Uçkilsa kəndi Azərbaycanın Çuxur-Səəd vilayətində yerləşən Karpı ərazisinin kəndlərindən biri idi. Ərəb dilində tərtib edilən sənəddə şahidlər özlərini “Səədilər” adlandırırdılar.

Əmir Teymurun ölümündən bir il sonra, 1406-cı ildə Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı Qara Yusif Əmir Teymurun nəvəsi Əbu Bəkrə Çuxur-Səəddə məğlub edərək onu qaçmağa məcbur etdi. Bu, Teymurilər sülaləsinin sonu oldu. Qara Yusif bu ərazinin idarəsini yenidən Səəd tayfasının başçısı Əmir Səədə tapşırdı ki, o da XIV əsrin sonuna qədər bu ərazini idarə etdi. Əmir Səəd 1411-ci ildə vəfat etdi.

Əmir Səədin ölümündən iki il sonra, 1413-cü ildə Pir Hüseyn atasının məzarı üzərində bu türbəni tikdirdi. Bu türbəni digər orta əsrlər abidələrindən fərqləndirən əsas xüsusiyyət onun kərpic deyil, yerli qırmızı tüf daşından tikilməsidir. 1939-cu ildə Azərbaycan memarlıq tarixinin tanınmış tədqiqatçısı Leonid Bretanski Q.Yelkin, L.Mamikanov, D.Motis ilə birlikdə Əmir Səəd türbəsində ölçmələr apardı. L.Bretanski Əmir Səəd türbəsini Möminə Xatun türbəsinin kərpic memarlığından daş memarlığına keçid formasının unikal nümunəsi adlandırdı.

Türbənin kitabəsinin birinci hissəsi, digər bir çox türbələrdə olduğu kimi, rəhmli Allahın adı və Quranın 2-ci surəsinin 255-ci ayəti ilə başlayır. Bundan sonra Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin tarixi şəxsiyyətlərinin adları sadalanır. Kitabədə deyilir: “Bu müqəddəs türbə ən böyük, ən zərif, ən mərhəmətli padşah və sultanların dirəyi, kasıb və səfillərin qoruyucusu, alimlər və elm axtaranların himayədarı, kasıb və əziyyət çəkənlərin hamisi, dövlətinin sevimlisi Pir Hüseynin əmri ilə tikilib. Onun ədalətli hakimiyyəti uzun ömürlü olsun. Mərhəmətli, vəfat etmiş, ən mərhəmətli Əmir Səədin torpağı pak olsun. Allah Pir Budaq xanın və Yusif noyənin padşahın hakimiyyətində əbədi olmasını nəsib etsin, şərqin və qərbin şahlar şahı, dövlət və dinin dirəyi, Hicri 816-cı il Rəcəb ayının 15-i”. Bu tarix Miladi 11 oktyabr 1413-cü ilə uyğun gəlir.

Ermənilərin mövqeyi İrəvanda qalmış Azərbaycan tarixi abidələrinin adlarını “Fars”, “Türkmən” və ya “Monqol” adlandıraraq tarixi saxtalaşdırmaq və beləliklə onların ilkin sahiblərini gizlətməkdir. Ermənilər Abovyan küçəsində aşkar edilən bu türbənin adını “Monqol abidəsi” kimi Ermənistan hökuməti tərəfindən qorunan abidələr siyahısına daxil ediblər.

Rəsmi İrəvan Türkmənistanın yeni prezidenti Qurbanqulu Berdimuəhəmmədovun İrəvana rəsmi səfəri zamanı “Türkmən abidəsi” kartından istifadə etdi. 28 noyabr 2012-ci ildə İrəvanın Böyük Konsert Zalında Qurbanqulu Berdimuəhəmmədovun üç kitabının (“Полет небесных скакунов”, “Туркменистан” və “Туркменистан – край исцелений”) erməni dilinə tərcümə olunmuş versiyalarının təqdimatı keçirildi. Ertəsi gün Türkmənistan prezidentini Cəfərabad kəndinə apararaq Əmir Səəd türbəsini “Türkmən abidəsi” kimi necə qoruduqlarını göstərdilər. Ermənilərin “qayğısından” təsirlənən Türkmənistan prezidenti öz ölkəsi üçün heç bir geosiyasi və iqtisadi əhəmiyyəti olmayan müxtəlif sahələrdə Ermənistanla tərəfdaşlıq sazişləri imzaladı və hətta Türkmənistanın Ermənistana elektrik enerjisi ixrac etmək niyyətini dilə gətirdi.

Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin qalıqlarından olan Əmir Səəd türbəsi Ermənistanda qorunan abidələr siyahısına “Türkmən əmirləri ailəsinin türbəsi” kimi daxil edilib.

Mənbə:

Nazim Mustafa İrəvan şəhəri, Bakı – 2013