Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə
1905-1906 illər qırğınları
1905-1906-cı illərdə Rusiyada baş verən qarışıqlıqlardan istifadə edən ermənilər Bakı, İrəvan, Yelizavetpol (Gəncə) və Tiflis şəhərlərində azərbaycanlı mülki əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlar törətdilər. Erməni silahlı qüvvələri İrəvan-Naxçıvan-Zəngəzur-Qarabağ və Qazax-Gəncə ərazilərində yaşayan azərbaycanlıları öldürərək, onları tarixi torpaqlarından qovaraq və bu ərazilərə erməniləri yerləşdirərək gələcək “Böyük Ermənistan” dövlətinin əsasını qoymaq istəyirdilər. 90-cı illərdə Türkiyə ərazisində erməni üsyanının yatırılmasından sonra 400 mindən çox erməni (onların çoxu silahlı idi) xarici dövlətlərin təhriki ilə Cənubi Qafqaza qaçdı. Erməni kilsəsi, erməni siyasi partiyaları və erməni ziyalıları erməni qaçqın ailələrini yerləşdirmək üçün “həll yolu” tapdı: azərbaycanlıları tarixi torpaqlarından qovmaq, silah gücü ilə qırğınlar törətmək və boşaldılmış ərazilərə erməni ailələrini yerləşdirmək. “Kaspi” qəzetinin müxbiri aldığı məktublara əsasən yazırdı ki, o dövrdə ermənilər İrəvan əyalətindən bütün müsəlmanları əzib qovmaq və onların yerinə Türkiyədən köçən erməniləri yerləşdirmək qərarına gəlmişdilər. 1897-ci ildə keçirilən Ümumrusiya siyahıyaalmasının nəticələrinə görə, İrəvan əyalətində mövcud olan 1301 kənddən 959-da türklər, 342-də isə ermənilər yaşayırdı. İrəvan şəhəri də daxil olmaqla İrəvan dairəsindəki 221 kənddən 151-də türklər, 55-də ermənilər, 15-də isə ermənilər və türklər qarışıq şəkildə yaşayırdı. İrəvan şəhəri hər iki tərəfdən azərbaycanlı kəndləri ilə əhatə olunmuşdu. Buna görə də ermənilərin İrəvandan başlayaraq ətraf ərazilərdə törətdikləri qırğınlar davam etdi.
Araşdırmaların nəticəsi göstərir ki, 1905-1906-cı illərdə on minlərlə silahlı erməni dəstəsi Bakı və ətraf kəndlərində, İrəvan şəhərində, Eçmiədzində (Uçkilsə), Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan əyalətlərində, Qorusda (Yelizavetpol (Gəncə) əyaləti), Qafanda (Qafan) və Qarakilsədə (Sisiyan), Şuşada, Cavanşirdə, Cəbrayılda və Qazaxda, Tiflis şəhərində və Borçalıda 200-dən çox yaşayış məntəqəsini dağıdaraq qırğınlar törətdilər.
1918-1920-ci illər soyqırımı
Birinci Dünya müharibəsi zamanı Rusiya ordusu Şərqi Anadolunu ələ keçirmək üçün hücuma keçəndə onların tərəfində 150 min erməni əsgəri döyüşürdü. Bundan əlavə, Erməni Eçmiədzin Kilsəsinin xeyir-duası ilə təqribən 10 min könüllüdən ibarət 4 silahlı erməni işçi dəstəsi Cənubi Azərbaycan (Xoy, Urmiya, Salmas əyalətləri) və Qars əyaləti vasitəsilə Rusiya qoşunlarına qoşuldu. Silahlı dəstələr keçdikləri yollarda azərbaycanlı və türk kəndlərini dağıdaraq insanları amansızcasına qətlə yetirdilər.
1917-ci ilin noyabrında Rusiyada baş verən çevrilişdən sonra Rusiya qoşunları Şərqi Anadoludan çəkildi və silah-sursatlarını erməni komandirlərinə təhvil verdi. Bundan sonra ermənilər azərbaycanlılara qarşı genişmiqyaslı qırğınlara başladılar. 1918-ci ilin fevralından etibarən türk qoşunları erməni qoşunlarına qarşı əks-hücuma keçərək erməniləri Cənubi Anadoludan təmizlədilər. Birinci Dünya müharibəsi zamanı ermənilərin və onların tərəfdarlarının Şərqi Anadoluda müstəqil erməni dövləti yaratmaq cəhdlərinin uğursuzluğa düçar olmasından sonra İrəvan əyalətində və bitişik ərazilərdə erməni dövlətinin yaradılması ideyası gündəmə gətirildi. Cənubi Anadoludan çəkilən erməni ordusu Andranik, Hamazasp, Dro, Njdeh, Zəngəzurda müsəlmanlara qarşı həqiqi soyqırım törətdi. Bu dövrdə Türkiyədən köçən 350 min erməninin böyük bir hissəsi İrəvan əyalətində məskunlaşdı və bu, orada yaşayan azərbaycanlıların vəziyyətini daha da pisləşdirdi.
Birinci mərhələ qırğınları
Azərbaycanın tarixi torpaqlarında müstəqil Ermənistan dövlətinin yaradılması ilə üst-üstə düşdü. 26 may 1918-ci ildə Gürcüstan müstəqilliyini elan etdi. 27 mayda keçirilən Müsəlman Milli Şurasının iclasında Nəsib bəy Yusifbəyov bildirdi ki, Batum konfransında Türkiyəni təmsil edən nümayəndə heyəti Cənubi Qafqazın müstəqilliyini qorumaq lazım olduğu qənaətinə gəlib.
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan və Ermənistan müstəqilliyini elan etdi. 29 mayda keçirilən Müsəlman Milli Şurasının iclasının qərarına əsasən İrəvan şəhəri Ermənistanın siyasi mərkəzi kimi onlara verildi. İrəvandan olan Milli Şura üzvləri dərhal bu güzəştə etiraz etdilər. Lakin qərar qəbul edildi; 28 şura üzvündən 16-sı lehinə, 3-ü bitərəf, 1-i isə çəkinən səs verdi. İrəvandan olan şura üzvləri Mir Hidayət Seyidov, Bağır Rzayev və Nəriman bəy Nərimanbəyov qərara qarşı yazılı etiraz etsələr də, bu heç bir nəticə vermədi. İrəvan əyalətindən gələn narahatlıq verici xəbərlər haqqında məlumatlı olmaq üçün oraya nümayəndə heyəti göndərmək qərarına gəldilər.
Türk qoşunları erməni silahlı dəstələrini təqib edərək Şərqi Anadoluda türklərə qarşı qırğınlar törətdi, 1918-ci ilin mayında Gümrü və Böyük Qarakilsə şəhərlərini ermənilərdən təmizlədi. Türk ordusu İrəvan şəhərindən 7 km məsafədə, Uluxanlı stansiyasında olsa da, şəhərə daxil olmadan Naxçıvan istiqamətində hərəkət etdi. 4 iyun 1918-ci ildə Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanan Batum Sülh Müqaviləsinə görə Ermənistanın ümumi sahəsi 10.000 kv.km, əhalisi isə 321 min nəfər (o cümlədən 230 min erməni, 80 min müsəlman, 5 min yezidi kürd, 6 min digər millətlər) müəyyən edildi. Novo-Bayazid dairəsi, İrəvan dairəsinin üç beşdə biri, Eçmiədzin dairəsinin dörddə biri və Aleksandropolun dörddə biri Ermənistan Respublikasının ərazisinə daxil edildi.
13 iyul 1919-cu ildə keçirilən Milli Şura iclasının gündəliyində İrəvanda ermənilərin müsəlmanlara qarşı törətdikləri qırğın xəbərləri müzakirə edildi. İrəvan dairəsi ərazilərində təqribən 150 min azərbaycanlı öz doğma yurdlarından didərgin düşdü və 206 kənd dağıdıldı.
Erməni hökuməti tərəfindən mübahisəli ərazi hesab edilən Zəngəzurun Andranik komandanlığındakı erməni silahlı dəstələri tərəfindən ələ keçirilməsi Azərbaycan diplomatiyasını adekvat addımlar atmağa məcbur etdi. Azərbaycanın Gürcüstandakı diplomatik nümayəndələri Gürcüstandakı erməni nümayəndəsinə ünvanladıqları məktubda Ermənistanın Qarabağın mübahisəli zona hesab edilməsi tələbinin tərəflər arasında razılaşmanın pozulması kimi qiymətləndirildiyini, öz növbəsində Azərbaycanın İrəvan şəhəri, Eçmiədzin, Novo-Bayazid və İrəvan dairələrinin bir hissəsinə ərazi iddiası irəli sürmək hüququnu qoruduğunu bildirdi.
İkinci mərhələ qırğınları
30 oktyabr 1918-ci ildə imzalanan Mudros sazişinə əsasən Türk ordusunun Cənubi Qafqazdan çəkilməsindən sonra başladı. Azərbaycan hökuməti dekabrın sonunda Məhəmməd xan Təkinskini Ermənistanda diplomatik nümayəndə təyin etdi. Azərbaycanın diplomatik nümayəndəliyi fəaliyyətə başlamazdan əvvəl İrəvan Müsəlman Milli Şurası, İrəvan Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti və İrəvan Əyalət Şöbəsi Azərbaycan mətbuatına, rəsmi şəxslərə və beynəlxalq təşkilatlara İrəvan əyaləti ərazisində ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər haqqında məlumat verdi. Novo-Bayazid, Eçmiədzin və İrəvan əyalətlərində yaşayan müsəlmanların vəziyyəti olduqca ağır idi. Bu dairələrdə insanlıqdan kənar qırğınlar törədilirdi. Qılınc və bombardmanla həqiqi müharibə gedirdi. Azərbaycanın qəhrəman övladları “Qurd Qapısı”nda ermənilərin hücumlarını dəf edərək yalnız Şərur və Naxçıvanı qoruyub saxladılar.
17 iyul 1919-cu il tarixli Azərbaycan Parlamentinin iclasında Zəngəzur dairəsindən və İrəvan əyalətindən olan qaçqınların statusu ilə bağlı məsələ müzakirə edildi. İclasda Bağır bəy Rzayev bildirdi ki, bir il əvvəl İrəvanda 22 min müsəlman yaşayırdı, lakin onların əksəriyyəti şəhəri tərk etdi. Onlardan bir neçəsi geri qayıdanda evlərinin və əmlakının dağıdıldığını və qarət edildiyini gördü. O bildirdi ki, Ermənistan hökuməti müsəlman qaçqınlara kömək etməyib.
11 noyabr 1919-cu ildə Himayəçilik Nazirliyinə göndərdiyi hesabatda Ermənistan hökumətinin real üzünü açıqlayan Teymur xan Makinski yazırdı: “1918-ci ilin fevralından bəri davam edən qırğınlar nəticəsində yarım milyon insan (Naxçıvan dairəsi, Şərur stansiyası, Şərur postunun ikinci və üçüncü polis məntəqələri və Zəngibasar regionu istisna olmaqla) evsiz-eşiksiz qaldı. Bu ərazilərdə azərbaycanlılar hər şeyini itirdi. Dağıntıya məruz qalan regionlarda insanların sayı 200 mindən çoxdur. Onlar xəstəlikdən və aclıqdan ölür, təkrar-təkrar qırğınlara və qarətə məruz qalırlar”.
5 yanvar 1920-ci il tarixli Azərbaycan Parlamentinin iclasında qaçqınlar məsələsi müzakirə edildi və qeyd edildi ki, Ermənistandan 300 min qaçqın gəlib. 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra Daşnak hökuməti vəziyyətdən yaxşı istifadə edərək azərbaycanlılara qarşı yeni bir genişmiqyaslı qırğın mərhələsinə başladı. 1919-cu ilin 6 ayı ərzində 29 min əhalisi olan İrəvan şəhərində 14 min, Eçmiədzin dairəsində isə 4 min nəfər aclıqdan öldü. Əlbəttə, aclıqdan ölənlərin əksəriyyəti azərbaycanlılar idi. O zaman azərbaycanlılar evlərindən çıxa bilmədikləri üçün ölümə “məhkum” edilmişdilər. Ümumilikdə, 1918-1920-ci illərdə Şamaxı dairəsində 58, Quba dairəsində 112, Gəncə əyalətində 323 (o cümlədən Zəngəzurda 166, Qarabağda 157), İrəvan əyalətində 300, Qars regionunda isə 82 yaşayış məntəqəsi yerlə yeksan edildi, yüz minlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi, təqribən bir milyon insan erməni silahlı qüvvələri tərəfindən etnik-tarixi vətənlərindən didərgin salındı. Ümumilikdə, 1905-1920-ci illərdə indiki Ermənistan ərazisində 500-dən çox azərbaycanlı kəndi dağıdıldı və onların əksəriyyəti erməni yaşayış məntəqələrinə çevrildi.
1916-cı ildə İrəvan əyalətində yaşayan azərbaycanlıların sayı 373.582 nəfər olsa da, 1920-ci ilin noyabrında Ermənistan SSR-də cəmi 12 min azərbaycanlı qeydə alındı. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra azərbaycanlıların kiçik bir hissəsi evlərinə qayıda bildi. Lakin 1922-ci ildə İrəvanda cəmi 5.124 azərbaycanlı qaldı, ermənilərin sayı isə 40.396-ya çatdı. Başqa sözlə, 1918-1920-ci illərdə azərbaycanlıların sayı 2,5 dəfə azaldı, ermənilərin sayı isə təqribən 4 dəfə artdı.
1918-1920-ci illərdə Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı həqiqi mənada soyqırım törədildiyi qənaətinə gəlmək üçün arxivlərdə və o dövrün mətbuatında kifayət qədər sübut var.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 1998-ci il martın 31-də “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərman imzalayaraq XIX-XX əsrlərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım və deportasiya əməllərinin hüquqi-siyasi qiymətləndirilməsi məqsədi ilə 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü elan edildi.
1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
1943-cü ildə Tehran konfransında Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən erməni diasporu SSRİ Xarici İşlər Naziri V.Molotovdan İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə köçürülməsini tələb etdi. V.Molotov bu məsələni SSRİ KP MK-nın sədri İ.Stalina məlumat verdi və sonradan bu təklif təsdiq edildi. Bu faktı əsas götürən Ermənistan KP MK-nın katibi Q.Arutyunov azərbaycanlıların məcburi köçürülməsi qərarının qəbul edilməsi üçün səy göstərdi.
23 dekabr 1947-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti “Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlıların köçürülməsi haqqında” qərar qəbul etdi.
Ermənilərin 1948-1953-cü illərdə Stalin tərəfindən həyata keçirilən növbəti deportasiya ilə bağlı diqqət mərkəzində olan məsələ Azərbaycanın iqtisadi, sosial və mənəvi cəhətdən güclü və strateji ərazilərini boşaltmaq idi. Bu prosesin ilk mərhələsi İrəvan şəhəri (indiki İrəvan) ətrafındakı ərazilərdən azərbaycanlıların köçürülməsi, sonra isə rayon mərkəzlərindən, ətraf kənd və yaşayış məntəqələrindən köçürülməsi idi.
Köçürülən əhalinin bir hissəsi Ermənistanın dağlıq hissəsində yaşadığı üçün Kür-Araz ovalığının iqliminə uyğunlaşmaq onlar üçün çox çətin idi. Buna görə də Kür-Araz ovalığına köçürülən on minlərlə insandan çoxu öldü.
Digər tərəfdən, Ermənistandan köçürülən heç bir azərbaycanlıya Dağlıq Qarabağ ərazisinə keçmək icazəsi verilmirdi. Bu ərazi “Böyük Ermənistan” ideyasının həyata keçirilməsi yolu ilə azərbaycanlılardan təmizlənmək üçün nəzərdə tutulmuşdu və beləliklə, 1949-cu ildə daxili köçürmə adı altında 132 ailə (549 nəfər) Dağlıq Qarabağdan Azərbaycanın Xanlar rayonuna köçürüldü.
Eyni zamanda azərbaycanlıların yaşadığı yaşayış məntəqələrinin adları dəyişdirildi, təhsil və mədəniyyət mərkəzləri bağlandı, rayonlar birləşdirildi. 1947-1953-cü illərdə azərbaycanlıların yaşadığı 60 yaşayış məntəqəsinin adı dəyişdirildi. Ümumilikdə, 1921-1988-ci illərdə ermənilər tərəfindən yüzlərlə türk yaşayış məntəqəsinin adı dəyişdirildi.
Köçürmə prosesində ermənilər hiylə işlətdilər: onlar rayon və şəhərlərdə azərbaycanlıların kiçik bir qismini saxladılar. Azlıqda qalanlar isə növbəti mərhələdə – Ermənistanın azərbaycanlılardan tamamilə təmizlənməsi planının növbəti mərhələsində birdəfəlik ölkədən qovuldular.
1988-1989-cu illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
1988-ci ilin yanvarından etibarən “Türksüz Ermənistan” siyasəti planlı şəkildə həyata keçirildi. SSRİ, Ermənistan hökuməti, “Qarabağ” və “Krunk” komitələri, Eçmiədzin kilsəsinin üzvləri azərbaycanlıların deportasiyası prosesində minlərlə qanlı hərəkətlərdə iştirak etdilər.
Ermənistanda 185 yaşayış məntəqəsi boşaldıldı, 250 mindən çox azərbaycanlı və 18 min kürd evlərindən məcburi köçürüldü və etnik təmizləmə nəticəsində 217 azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. Onlardan 49-u qaçmağa çalışarkən dağlarda donaraq öldü, 35-i işgəncələr nəticəsində öldürüldü, 115-i yandırıldı, 16-sı güllələndi, 10-u işgəncələrə dözməyərək ürək tutmasından öldü, 2-si xəstəxanalarda həkimlər tərəfindən öldürüldü, qalanları isə boğularaq, asılarak, elektrik cərəyanı ilə öldürüldü, başqa bir qisminin isə başları kəsildi.
Mənbə:
Yaqub Mahmudov, Kərim Şükürov Qarabağ – Real tarix, faktlar, sənədlər, Bakı-2005
Nazim Mustafa, İrəvan şəhəri, Bakı – 2013
