20-ci əsrin əvvəllərində erməni millətçiləri Daçnaksoyun partiyasının proqramında irəli sürülmüş “Böyük Ermənistan” ideyalarını həyata keçirmək üçün fəaliyyətlərini genişləndirərək azərbaycanlıları öz tarixi torpaqlarından planlı şəkildə qovulmaqla özlərinin etnik və soyqırımı siyasətini həyata keçirməyə başladılar. 1905-1906-cı illərdə ermənilər Bakıda, Gəncədə, Qarabağda, İrəvanda, Naxçıvanda, Ordubadda, Çerur-Dərəleyezdə, Tiflisdə, Zəngəzurda, Qazaxda və digər yerlərdə azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətmiş, dinc əhalini vəhşicəsinə yandırmış, kəndləri dağıdıblar. Erməni qoşunları Şuşa qəzalarında, Zəngəzur və Cəbrayılda, İrəvan və Gəncə hökumətlərində azərbaycanlıların yaşadığı 200-dən çox yaşayış məntəqəsini viran qoymuş, minlərlə soydaşımız qaçqın və köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. Ermənilər bu ərazilərdə Çar Rusiyasının vəd etdiyi “Ermənistan dövləti” qurmaq üçün 200 mindən çox azərbaycanlını (o cümlədən uşaqlar, qadınlar və qocalar) fərq qoymadan məhv edərək etnik təmizləmə apardılar. Belə ki, hələ də çarizm tərəfindən himayə olunan ermənilər Birinci Dünya Müharibəsi illərində də Azərbaycan xalqına qarşı qırğınlarını davam etdirmişlər.

1917-ci ilin fevral və oktyabr aylarında Rusiyada baş verən hadisələrdən sonra Daçnaksütiyon partiyası və Erməni Milli Konqresi öz fəaliyyətlərini daha da genişləndirdilər. Eyni zamanda, 1917-ci ilin dekabrında V.Lenin tərəfindən Qafqaz üzrə fövqəladə komissar vəzifəsini icra edən təyin edilən S.Çaumyan azərbaycanlılara qarşı qırğınların təşkilatçısı və rəhbəri oldu. 1917-ci ilin əvvəlindən 1918-ci ilin martına qədər erməni qoşunları İrəvan hökumətində 197 kəndi, Zəngəzur qəzasında 109 kəndi, Qarabağda 157 kəndi dağıdıb, digər bölgələrdə 60 yaşayış məntəqəsini yandırıb viran qoyub.

1918-ci ilin əvvəlində Çaumyanın bilavasitə komandanlığı altında olan erməni qoşunlarının sayı təxminən 20.000 nəfər idi. Həm bolşeviklərin, həm də Lenin tərəfindən qorunan Çaumyan Bakı Kommunasının başçısı oldu. Həmin il martın 30-da erməni bolşevik qoşunları gəmilərdən artilleriya atəşi ilə Bakını bombaladılar. Ardınca silahlı daçnaklar azərbaycanlıların evlərinə basqın edərək amansız qətllər törətməyə başladılar. Qırğınlar martın 31-də və aprelin ilk günlərində kütləvi xarakter aldı. Minlərlə günahsız azərbaycanlı yalnız milli mənsubiyyətinə görə öldürüldü. Bu günlərdə erməni bolşeviklərinin qoşunları 12 min günahsız azərbaycanlını məhv edib. Bu qanlı hadisələr zamanı,

1918-ci ilin ilk beş ayı ərzində ermənilərin Qouba rayonundakı silahlı hücumundan sonra 16 mindən çox insan amansızcasına qətlə yetirilib, 35-i mövcud olmayan 167 kənd yandırılıb. Bu günlərdə. Erməni daçnaklarının Qouba rayonunda azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qırğınla bağlı aşkar edilən faktlar son dövrlərdə bir daha sübuta yetirilib. Belə ki, 2007-ci ildə Quba şəhərində kütləvi məzarlıqların tapılması erməni vandalizmini təsdiqləyən faktdır. Kütləvi məzarlıqların tədqiqi zamanı 1918-ci ildə erməni silahlı birləşmələrinin Qubaya hücumu zamanı insanların amansızcasına qətlə yetirildiyi və bu məzarların kollektiv şəkildə dəfn edilən yerli sakinlərə məxsus olduğu üzə çıxıb. Onu da qeyd edək ki, erməni silahlı dəstələri Hamazasp rəhbərləri ilə əlbir olaraq Qubada təkcə müsəlman əhaliyə deyil, yəhudilərə qarşı da qırğınlar törədiblər. Aparılan araşdırmaların nəticələrinə görə, 1918-1919-cu illərdə Qubada 3000-ə yaxın yəhudinin ermənilər tərəfindən öldürüldüyü məlum olub.

Bundan başqa, Qarabağın 150 kəndi də daxil olmaqla yüzlərlə azərbaycanlı yaşayış məntəqəsi dağıdılıb yandırılıb, Şuşada azərbaycanlılara qarşı amansız qırğınlar törədilib. 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində erməni daçnakları tərəfindən 50 minə yaxın insan vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Zəngəzur qəzasında 10 000-dən çox, Çamaxıda (Çamaxı) 10 270, ümumilikdə şəhərlə birlikdə 18 270 nəfər qətlə yetirilmişdir.

1918-1920-ci illərdə indiki Ermənistan ərazisində yaşayan 575 min azərbaycanlıdan 565 mini öldürülərək öz doğma yurdlarından didərgin salınıb. Bu rəqəm Z.Korkodyanın “Sovet Ermənistanının əhalisi 1831-1931” kitabında qeyd edilir və o, təsdiq edir ki, “daçnaklar 1920-ci ildə Sovet hökumətində 10 min nəfərdən bir qədər çox olan türk (azərbaycan) əhalisini qoyub getdilər. 1956-cı ildə oradakı 60 min qaçqının geri qayıtmasından sonra 1952-ci ildə azərbaycanlılar, 10 min nəfərdən bir qədər çox olan türk (azərbaycanlı) əhalisini, 1952-ci ildə, 1952-ci ildə isə azərbaycanlılar təşkil edirdi. 1931-ci ildə Azərbaycan əhalisinin sayı 105838 nəfər olub”. 1919-cu ilin son iki ayı ərzində İrəvan hökümətinin Eçmiədzin və Sürməli nahiyələrində 96 kənd, İrəvan qəzasının bütün kəndləri isə 132 kənd viran qoyulmuşdur.

Ümumiyyətlə, ermənilərin 1918-1920-ci illərdə Bakıda, Qubada, Çamaxıda, Kürdəmirdə, Lənkəranda, o cümlədən Şuşada, İrəvan hökumətində, Zəngəzurda, Naxçıvanda, Ordoub və digər bölgələrdə törətdikləri qırğınların davam etməsi, yüz minlərlə azərbaycanlının məhv edilməsi, bir milyondan çox insanın öz doğma yurdlarından didərgin salınması. Ermənilər Azərbaycanın tarixi torpaqlarında bu vəhşiliyi törətməklə məktəbləri, məscidləri yandırmış, maddi mədəniyyət elementlərini məhv etmişlər.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranmasından sonra 1918-ci il mayın 28-də yaradılmış Fövqəladə İstintaq Komissiyası ermənilərin törətdikləri cinayətləri araşdırmağa başladı. Hökumətin qərarı ilə hər il martın 31-i Hüzn Günü kimi qeyd olunur (31 mart 1919 və 1920-ci illərdə Ümumxalq Hüzn Günü kimi qeyd olunur). Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bu işin başa çatmasına mane oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarananda bölgədəki geosiyasi vəziyyət İrəvan şəhərinin ermənilərə siyasi mərkəz kimi verilməsinə səbəb oldu. Beləliklə, 1918-ci ildə keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində, Azərbaycan torpaqlarında Ermənistan Respublikası yaradıldı.

Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsi olan və XIX əsr boyu davam edən köçürmə prosesindən sonra Qarabağın dağlıq hissəsində ermənilərin süni şəkildə artması 20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq onların ərazi ambisiyalarının və Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətinin üzə çıxmasına səbəb oldu. Ermənilərin ən böyük arzusu Qarabağı və Zəngəzuru ələ keçirmək idi. Ermənistan hökuməti işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün ora silahlı qoşunlar yeridib. Buna görə də Qarabağ torpaqlarını ələ keçirməyə can atan erməni qoşunları yüzlərlə yaşayış məntəqəsini viran qoymuş, Azərbaycan əhalisi arasında minlərlə dinc sakini amansızcasına məhv etmişlər.

1919-cu ilin yanvarında erməni daşnak hökuməti Azərbaycana qarşı Qarabağla bağlı torpaq iddiası irəli sürdü. Buna görə də Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistanla birləşdirilməsinə ilk rəsmi cəhd göstərildi. Azərbaycan hökuməti dəfələrlə problemin sülh yolu ilə həllini təklif etsə də, daçnakların tutduğu mövqe bu təkliflərin reallaşmasına mane olub.

Ərazi bütövlüyünü və vətəndaşlarının təhlükəsizliyini qorumağı özünün prioritet məqsədi hesab edən Azərbaycan Demokratik Respublikası Ermənistan Respublikasının ərazi iddialarını qətiyyətlə rədd edib. Azərbaycan parlamenti “Qarabağ” məsələsini müzakirə edərək separatçı hərəkatın qarşısının alınması üçün əməli tədbirlər görməyə başladı. Bu məqsədlə Azərbaycan hökuməti 1919-cu il yanvarın 15-də Şuşa, Cəbrayıl, Cavançir və Zəngəzur qəzalarını Gəncə hökumətinin tərkibindən çıxararaq, mərkəzi Şuşa və general-qubernator Xosrov bəy Soultanov olan Qarabağın ümumi hökumətini yaratdı. Sonuncuya Azərbaycan hökuməti nizam-intizam yaratmaq və yerli hakimiyyət orqanlarını öyrətmək tapşırılıb.

Azərbaycan hökumətinin intensiv səyləri nəticəsində Amerika Birləşmiş Ştatlarının nümayəndələrinin vasitəçiliyi ilə 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan respublikaları arasında müqavilə bağlandı. Müqaviləyə uyğun olaraq, qarşıdurmalar dayandırılmalı, mübahisəli məsələlər, o cümlədən sərhəd məsələləri danışıqlar yolu ilə həll edilməli idi. Lakin Ermənistan tərəfi bu müqaviləni vəhşicəsinə pozaraq öz qoşunlarını Azərbaycan torpaqlarına yeritməklə azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətmişdir. Lakin Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövcud olduğu dövrdə Ermənistanın Qarabağı diplomatik və hərbi yolla ələ keçirmək cəhdlərinin qarşısı qətiyyətlə alındı.